ابتدا باید گفت که در زمان پیامبر اسلام(ص) هیچ نبردی در مرزهای دریایی رخ نداد تا نیاز به نیروی دریایی باشد و تنها مهاجرت گروهی از مسلمانان به حبشه از راه دریا انجام شد. در زمان خلیفه‌ی دوم[1] و سوم،[2] به تدریج درگیری‌هایی در دریای مدیترانه - از جمله در قبرس - بین مسلمانان و کفار رخ داد[3] که طبیعتاً باید از کشتی در آنها استفاده می‌شد، اما اولین گزارش تاریخی در زمینه‌ی نبرد دریایی مسلمانان، در مورد جنگ «ذات ‌الصواری»، یا «الصواری» است که در سال سى و یک[4] و یا سی و چهار هجری[5] رخ داد.

کلمه‌ی «الصواری» جمع «الصاری» است که به دکل کشتی که به صورت عمودی در وسط آن قرار دارد گفته می‌شود که بادبان نیز بر روی آن قرار می‌گیرد.[6] به دلیل وجود تعداد زیاد کشتی‌های بادبان‌دار در این نبرد، این جنگ به این نام معروف شد.[7] البته گزارشی نیز وجود دارد که «ذات‌الصواری» نام محل وقوع جنگ بوده است.[8]

علت وقوع جنگ

بعد از فتح آفریقا، شخصی از رومیان به نام «قسطنطین بن هرقل» با سپاه بزرگی متشکل از پانصد تا شش‌صد،[9] و بر اساس برخی گزارش‌ها تا هزار کشتی،[10] اقدام به لشکرکشی کرد و به منطقه‌ی اسکندریه رسید.[11]

به دنبال آن، خلیفه‌ی سوم دستور داد تا «معاویة بن ابی‌سفیان» به همراه اهل شام و «عبداللّه بن سعد بن ابی‌سرح» به همراه با سپاه مصر از دو جهت برای مبارزه با آنان گسیل شوند.[12] وی هم‌چنین از عمرو بن عاص خواست تا عبدالله و مسلمانان را با مال و سلاح کمک کند.[13] سپاه شام و سپاه مصر در ساحل منطقه‌ی «عکا» به هم ملحق شدند[14] و به مقابله با سپاه دشمن شتافتند.

در آغاز این جنگ باد مخالف دریا بر ضد مسلمانان وزید؛ از این‌رو هم آنان و هم دشمن لنگر انداختند و  بعد از پایان یافتن باد مخالف و آرام شدن دریا، مسلمانان به رومیان پیام دادند که تا صبح از جنگ خودداری کنند و رومیان نیز پذیرفتند. مسلمانان آن شب را با نماز و خواندن قرآن و دعا به صبح آوردند.[15]

صبح روز بعد، با پایدارى و بردبارى مسلمانان، نبرد به نفعشان پایان یافت. «قسطنطین» هم زخمی برداشت و گریخت و کمتر کسى از رومیان نجات یافت. تعداد کشته‌‌های دو سپاه به حدی بود که تپه‌‌ای از اجساد در ساحل به وجود آمد و آب دریا نیز به رنگ خون درآمد.[16] بعد از پایان جنگ، عبداللّه بن سعد چند روز در محل ذات‌الصوارى اقامت نمود تا آن‌جا را سامان دهد.[17]

[1]. «زندگی‌نامه و شخصیت عمر، خلیفه دوم»، 41911.

[2]. «زندگی‌نامه عثمان و عملکرد او در دوران خلافت»، 55951.

[3]. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق، عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، ج 1، ص 62، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.

[4]. طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق، ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 4، ص 288، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق.

[5]. ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 117، بیروت، دار صادر، 1385ق.

[6]. جزری، ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج 3، ص 28، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ اول، 1367ش.

[7]. أبوالحسن علی بن الحسین المسعودی، التنبیه و الإشراف، تصحیح، عبد الله اسماعیل الصاوی، ص 135، قاهرة، دار الصاوی، بی‌تا.

[8]. تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، ج ‏4، ص 291.

[9]. الکامل فی التاریخ، ج ‏3، ص 117 – 118.

[10]. ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق، شیری، علی، ج 2، ص 355، بیروت، دار الاضواء، بیروت، 1411ق.

[11]. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق، تدمری، عمر عبد السلام، ج 3، ص 420، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1409ق.

[12]. الفتوح، ج ‏2، ص 354 – 355.

[13]. همان.

[14]. همان، ص 355.

[15]. همان، 118.

[16]. تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، ج ‏4، ص 290 – 291.

[17]. الکامل فی التاریخ، ج ‏3، ص 118.