بعد از مرگ انسان، شخصی دیگر میتواند نماز و عبادتهایی که او در زندگى انجام نداده را به جا آورد، که این عمل را «نیابت» و شخص به جا آورنده را «نایب» مىگویند. نایب نیز میتواند بابت نیابتش تقاضای اجرت نماید.[1]
در برخی از اعمال - مانند پارهای از اعمال حج - نیابت از انسان زنده هم ممکن است.
شایان ذکر است، دلیل جواز نیابت در عبادات - غیر از شهرت فتوایی بین علمای اسلام[2] - روایاتی از معصومان(ع) است که به نمونههایی از آن اشاره میشود:
- عمر بن یزید میگوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: «آیا به جاى مرده میتوان نماز خواند؟ آنحضرت فرمود: آرى! چه بسا آن مرده در تنگى و سختى باشد و خداوند آن فشار و تنگى را [به جهت آن نماز] بر او گشاده سازد...».[3]
- امام صادق(ع) فرمود: «نماز، روزه، حجّ، صدقه، اعمال خیر و دعا [که برای میت انجام میشود] در قبر به او میرسد و ثواب آنرا براى کسى که انجامش داده و براى میت مینویسند».[4]
برداشت فقها از این روایات آن است که آنچه در این زمینه مهم است، اصل جواز نیابت در عباداتی است که بر عهدهی میت در زمان حیاتش بود، و هنگامی که جواز آنها ثابت شود، دیگر مانعی از گرفتن اجرت در برابر انجام آنها نیست؛ مثل گرفتن اجرت در مقابل انجام سایر کارها.[5]
[1]. ر. ک: امام خمینى، سید روح اللّٰه، توضیح المسائل(محشّٰى - امام خمینى)، ج 1، ص 830-831، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، 1424ق.
[2]. بنى فضل، مرتضى، مدارک تحریر الوسیلة - الصلاة، ج 3 ، ص 79، بیجا، بیتا.
[3]. قمّى، صدوق، محمّد بن على بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 183، ح 554، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1413ق.
[4]. همان، ص 185، ح 557.
[5]. طباطبائى قمّى، سید تقى، مبانی منهاج الصالحین، ج 8، ص 446، قم، منشورات قلم الشرق، چاپ اول، 1426ق.