نخست باید گفت؛ عباداتی که از سوی شرع تشریع شده‌اند، آداب و شرایطی دارد که قسمتی از آن جزء واجبات شمرده میشود و اگر کسی رعایت مقدار واجب آن‌را ننماید، چنین عبادتی مورد قبول نیست و سبب قرب الهی نمی‌گردد؛ اما رعایت قسمت دیگری از آداب - اگر چه واجب شرعی نیست - ولی سبب رشد و کمال بیشتر انسان شده و بی‌اهمیتی به آنها ممکن است آثاری مانند قساوت قلب را به دنبال داشته باشد، اگرچه این موضوع مجوزی نخواهد بود که انسان از انجام وجبات خودداری کند.
حال با توجه به این مقدمه، طبیعی است مقصود از توصیه به نماز اول وقت این نیست که نماز بدون توجه به آداب آن انجام پذیرد؛ زیرا معمولا کسانی که اهتمام به نماز اول وقت دارند، در صورت امکان تلاششان بر این است آن‌را به درستی و با توجه انجام دهند، و احیانا اگر هم کوتاهی در حضور قلب داشته باشند، به تدریج موفق به رعایت بهتر آداب عبادت هم می‌شوند. بنابراین توصیه به نماز اول وقت منافاتی با سفارش به حضور قلب در نماز ندارد.
همچنین باید گفت؛ منظور از این‌که گفته میشود اگر حضور قلب نباشد نباید نماز خواند، این نیست که در اول وقت نماز خوانده نشود و نماز را به تأخیر انداخت؛ بلکه منظور آن است در حد امکان از عواملی که موجب از بین رفتن حضور قلب -که سبب قساوت قلب میشود - دوری نمود؛ زیرا اگر نماز تنها طبق عادت، و بدون حضور قلب خوانده شود، ممکن است به تدریج از آثار آن غافل شده و سبب قساوت قلب شود!
به عبارت دیگر، هدف از انجام عبادات و اذکاری که به انجام آن سفارش شده، نزدیکی و قرب به پروردگار است. و کسانی که از روی عادت و بدون توجه به این هدف، عبادتی را انجام می‌دهند، نه تنها چنین عبادتی آنان را مقرب درگاه خداوند نمی‌کند؛ بلکه او را از خداوند دور می‌نماید. به عنوان نمونه فردی که عادت کرده برای بلند شدن از زمین، ذکر «یا الله» بگوید، گاه حتی زمانی که برای اقدام به معصیتی از زمین برمی‌خیزد نیز این ذکر را از روی عادت خواهد گفت و طبیعتا چنین ذکری نه تنها قلب را جلا نخواهد داد؛ بلکه شاید موجب تاریک‌تر شدن آن شود.[1]
بنابراین، رعایت نماز اول وقت همراه با حضور قلب توصیه‌ی آموزه‌های دینی است و کوتاهی در آن مورد پذیرش نیست و انسان نباید عبادات بی‌توجه را به دلیل قساوت قلب رها کند، بلکه باید علاوه بر انجام عبادت، به گونه‌ای عمل کند که توجه را نیز به همراه داشته باشد.
[1]. ر. ک: «قساوت قلب، عوامل، درمان»، 96260؛ «سکونت در شهرهای مقدس و زیارتی»، 113608؛ «استغفار، آداب و شرایط»، 110598؛ «فضیلت و برتری نماز جماعت بدون حضور قلب، بر نماز فردای با حضور قلب»، 28538؛ «تقدیم یا تأخیر نماز اول وقت بر خوردن غذا»، 20456.