زیارت قبور ائمه معصومین(ع) آثار مادّی و معنوی فراوانی در زندگی انسان دارد؛ از این‌رو در آموزه‌های دینی برای رسیدن به بهره بیشتر، آداب خاصی نیز ذکر شده است. به عنوان نمونه سفارش شده است که زائران برای حضور در حرم‌ها، علاوه بر تمیزی ظاهری، از پاکی درونی نیز بهره‌مند باشد. گفتنی است اگرچه برخی روایات در مورد آداب زیارت قبر رسول خدا(ص) و یا یکی از امامان می‌باشد؛[1] اما از آن‌جا که ائمه(ع) نور واحدی هستند، و در جایی که خصوصیتی برداشت نشود، می‌توان این آداب را در مورد همه‌ی آن‌حضرات(ع) رعایت کرد.
وضو و غسل زیارت
یکی از آداب زیارت، انجام وضو و غسل قبل از ورود به حرم است:
رسول خدا(ص) فرمود: «هر کسی امام حسین(ع) را زیارت و با آب فرات غسل کند، گناهان وی از بین می‌رود، آن‌گونه که از مادرش متولد شده است».[2]
امام صادق(ع) فرمود: «زمانی که اراده کردید به مدینه بروید، وضو بگیرید، غسل کنید و با وقار و طمأنینه راه بروید...».[3]
ثواب وضو و غسل زیارت تا اندازه‌ای است که در برخی شرایط دشوار نیز به آن سفارش شده است:
حسن بن زبرقان طبری به امام صادق(ع) گفت: گاهی به زیارت امام حسین(ع) می‌رویم و به جهت سرما یا غیر آن، غسل زیارت برای ما مشکل است، در این‌حال چه کار کنیم؟ حضرت‌شان(ع) فرمود: «کسی که در فرات غسل کند و حسین(ع) را زیارت نماید، برای او به اندازه‌ای فضیلت منظور می‌شود که قابل شمارش نیست و زمانی که به آن‌جایی که غسل کرده برگردد و این‌بار وضو بگیرد و حضرت را زیارت کند همان ثواب و فضیلت برای او نوشته می‌شود.[4]
همچنین خواندن دعا هنگام انجام غسل نیز سفارش شده است:
«بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ شِفَاءً مِنْ کلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ اللَّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِی وَ اشْرَحْ بِهِ صَدْرِی وَ سَهِّلْ لِی بِهِ أَمْرِی».[5]
البته روایتی هم وجود دارد که انجام غسل را لازم نمی‌داند:
شخصی از امام صادق(ع) پرسید: آیا زائر وقتی به زیارت قبر امام حسین(ع) می‌رود، باید غسل کند؟ حضرت فرمود: خیر.[6]
که منظور از این روایت، واجب‌نبودن غسل باشد؛ نه آن‌که مستحب نیز نباشد.
پوشیدن لباس تمیز
پوشیدن لباس نو و تمیز در زیارت امام حسین(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) سفارش شده است.
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه خواستید به زیارت امام حسین(ع) بروید، غسل کنید و لباس تمیز خود را بپوشید و سپس به سمت قبر بروید».[7]
در بعضی منابع روایی نیز سفارش شده است که زائر هنگام زیارت قبر امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)، بعد از غسل، پاکیزهترین لباس خود را بپوشد و سپس قبر آن دو امام را زیارت کند.[8]
پیاده رفتن
برای پیاده‌روی در مسیر زیارت ائمه(ع)، ثواب‌های ویژه‌ای ذکر شده است.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «کسی که قبر امیرالمؤمنین(ع) را پیاده زیارت کند، خداوند برای هر قدم او (ثواب) حج و عمره می‌نویسد، و اگر پیاده برگردد خداوند برای هر قدم او (ثواب) دو حج و عمره را می‌نویسد».[9]
رعایت ادب، وقار و خضوع و خشوع
شایسته است، زائر در طول مدت زیارت، ادب را مراعات کند و با وقار، خضوع و خشوع به زیارت برود:
امام صادق(ع) در سفری که برای زیارت امام علی(ع) داشتند، بعد از غسل و تعویض لباس‌ها، به صفوان فرمودند: اعمالی که من انجام می‌دهم تو نیز انجام بده. سپس به سمت تپه‌‌های نجف رفته و فرمود: پاها را نزدیک یکدیگر بگذار(آرام و با وقار راه برو) و سر را به زیر انداز؛ زیرا برای هر قدمی که برداشته می‌شود، صدهزار حسنه در نامه‌ی اعمال ثبت شده و صدهزار گناه محو می‌شود و صدهزار درجه در بهشت ثبت شده و صدهزار حاجت برآورده می‌شود و ثواب تمام صدّیقین و شهدا ثبت می‌شود. سپس امام با سکینه و وقار و با تسبیح و تقدیس و تهلیل، حرکت کرد؛ ما هم در حالی که مشغول ذکر خدا بودیم همراه امام حرکت کردیم تا به تپه‌ها رسیدیم.[10]
اذن دخول
یکی دیگر از آداب زیارت، خواندن اذن دخول قبل از ورود به حرم ائمه(ع) است؛ یکی از متن‌های که برای ورود در حرم معصومان(ع) سفارش شده این دعا است:
«اللَّهُمَّ إِنِّی وَقَفْتُ عَلَی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ بُیوتِ نَبِیک صَلَوَاتُک عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ مَنَعْتَ النَّاسَ أَنْ یدْخُلُوا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَقُلْتَ: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتَ النَّبِی إِلَّا أَنْ یؤْذَنَ لَکم...».[11]
احترام به آستان مقدس
در آموزه‌های دینی برای آستان مقدس ائمه اطهار(ع) نیز احترام ویژه‌ای بیان شد و مصادیق متعددی برای آن ذکر شده است که شایسته است زائر در طول مدت زیارت خود این نکات را رعایت کند؛ مانند: ورود با پای راست،[12] رفتن به کنار ضریح(در صورت عدم مزاحمت برای دیگران)، پشت نکردن به ضریح،[13] مسح عتبه(درگاه).[14]
خواندن زیارت‌نامه‌ها و دعاهای مأثوره
اگرچه با هر زبانی می‌توان با ائمه(ع) سخن گفت، اما بهتر آن است که زیارت‌نامه‌های مشترک و مخصوصی خوانده شود که در منابع روایی آمده و به معصومان نسبت داده شده است؛[15] مانند زیارت جامعه کبیره،[16] زیارت امین‌الله، زیارت عاشورا،[17] زیارت اربعین،[18] و ... .
زیارت با شناخت کامل
امام صادق(ع) فرمود: «هر کسی جد ما، امام علی(ع) را با شناخت حق او زیارت کند، خداوند به جبران هر قدمی که برمی‌دارد، برای او ثواب یک حج و یک عمره پذیرفته‌شده می‌نویسد. به خدا سوگند پایی که در راه زیارت امیرالمؤمنین آسیب بیند، طعمه آتش نمی‌شود، خواه پیاده باشد یا سواره».[19]
خواندن نماز زیارت
و نیز سفارش شده است بعد از زیارت، نماز (دو و یا چند رکعت) زیارت خوانده شود.[20]
زیارت وداع
از آداب زیارت، وداع در آخرین ساعات حضور در حرم ائمه(ع) است. بر این اساس، شایسته است زائر پس از اتمام زیارت، به حرم مشرف شده و با آن‌حضرات(ع) وداع نماید و علاقه و تمایل خود را بری بازگشت دوباره اعلام کند.
در روایات، زیارت‌نامه‌هایی برای وداع با رسول خدا(ع)،[21] امام علی(ع)،[22] امام حسین(ع)،[23] و ... وارد شده است.
برداشت تربت
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه خواستید تربت از قبر امام حسین(ع) بردارید، ابتدا سوره‌های فاتحة الکتاب، فلق، ناس، توحید، قدر و یس و آیة الکرسی را بخوانید و سپس بگویید: «اللَّهُمَّ ... وَ اجْعَلْ لِی هَذَا الطِّینَ شِفَاءً مِنْ کلِّ دَاءٍ وَ لِمَنْ یسْتَشْفِی بِهِ مِنْ کلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ وَ مَرَضٍ وَ أَمَاناً مِنْ کلِّ خَوْفٍ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیتِهِ اجْعَلْهُ عِلْماً نَافِعاً وَ رِزْقاً وَاسِعاً وَ شِفَاءً مِنْ کلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ- وَ جَمِیعِ الْأَوْجَاعِ کلِّهَا إِنَّک عَلی کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ التُّرْبَةِ الْمُبَارَکةِ الْمَیمُونَةِ وَ الْمَلَک الَّذِی هَبَطَ بِهَا وَ الْوَصِی الَّذِی هُوَ فِیهَا صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ سَلِّمْ وَ انْفَعْنِی بِهَا- إِنَّک عَلی کلِّ شَیءٍ قَدِیر».[24]
تکرار زیارت در طول سال
امام صادق(ع) فرمود: شایسته است افراد ثروتمند دو مرتبه و افراد فقیر یک مرتبه در سال، قبر امام حسین(ع) را زیارت کنند.[25]
[1]. «آداب سفر زیارتی امام حسین(ع)»، 49843.
[2]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، ج 2، ص 718، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، 1411ق.
[3]. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج 6، ص 25، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[4]. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق و مصحح، امینی، عبد الحسین، ص 188 – 189، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول، 1356ش.
[5]. مصباح المتهجد، ج 2، ص 718.
[6]. کامل الزیارات، ص 187 – 188.
[7]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 598، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
[8]. همان، ص 600.
[9]. تهذیب الاحکام، ج 6، ص 20.
[10]. ابن طاوس، عبدالکریم بن احمد، فرحة الغری فی تعیین قبر أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب(ع) فی النجف، ص 94، منشورات الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
[11]. کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین و الدرع الحصین، ص 276، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1418ق.
[12]. ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، محقق، مصحح، قیومی اصفهانی، جواد، ص 556، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419ق.
[13]. شهید اول، محمد بن مکی، المزار فی کیفیة زیارات النبی و الأئمة(ع)، ص 66، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، چاپ اول، 1410ق.
[14]. کامل الزیارات، ص 16.
[15]. همان، ص 39 – 46، 53.
[16]. «بررسی سندی زیارت جامعه کبیره»، 69541؛ «حجّت‌های خدا بر اهل دنیا و آخرت در زیارت جامعه»، 91879.
[17]. «بررسی سند و متن زیارت عاشورا»، 8950؛ «سند شیوه های خواندن زیارت عاشورا»، 7174.
[18]. «ثواب زیارت اربعین هنگام ازدحام جمعیت»، 69681.
[19]. تهذیب الاحکام، ج 6، ص 21.
[20]. مصباح المتهجد، ج 2، ص 721.
[21]. کامل الزیارات، ص 26 – 27.
[22]. همان، ص 46 و 252.
[23]. همان، ص 252 – 257.
[24]. همان، ص 283 - 284
[25]. تهذیب الاحکام، ج 6، ص 42؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 14، ص 437، باب استحباب تکرار زیاره‌الحسین(ع) بقدر الامکان، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق؛ «سکونت در شهرهای مقدس و زیارتی»، 113608.