«دلیل فقاهتى» دلیلى است که بیانگر حکمی ظاهرى باشد. مانند اصول عملیّه(برائت، تخییر، احتیاط و استصحاب).
در دلیل فقاهتی؛ چون حکم ظاهرى در تعریف فقه اخذ شده است، به آن «دلیل فقاهتى» می‌گویند.[1]
در حقیقت «دلایل فقاهتی»، همان «اصول عملیه» هستند که شامل موارد یاد شده می‌باشند.
توضیح آن‌که: گاهى ممکن است مکلف بعد از تحقیق و جست‌وجوی لازم، حکم واقعی را به دست نیاورد و دلیلى که بیانگر واقع باشد را نیابد. در چنین مواقعى برای آن‌که مکلف در شک و حیرت نماند، شارع مقدس اصول و قواعدی را بیان کرده تا مکلف بر اساس آنها عمل کند و از شک و حیرت خارج شود. این قواعد را «اصول عملى»، یا «قاعده اصولى» و یا «دلیل فقاهتى» گویند.[2]
بر این اساس، اصل عملی(دلیل فقاهتی) در جایی مورد استفاده قرار می‌گیرد که دلیل اجتهادی[3] در میان نباشد؛ یعنی دلیل فقاهتی اثبات کننده حکم ظاهری است و هنگام جهل به حکم واقعی کاربرد دارد. و چون مفاد این دلیل، علم به حکم ظاهری است که با تعریف فقه(علم به احکام شرعی) تناسب دارد، آن‌را دلیل فقاهتی نامیده‌‌اند.
به بیان روشن‌تر، اجتهاد و استنباط حکم شرعى در مکتب فقهى اهل‌بیت(ع) داراى دو مرحله طولى است؛ چون بیان شرعى به دو نوع اساسى تقسیم می‌شود.
- نوع اول، بیانى است که حکم شرعى واقعى با آن اثبات می‌شود که از آن به دلیل اجتهادى تعبیر می‌کنند. این دلیل، حکم شرعى را یا به صورت قطعی ثابت می‌کند. مانند آنچه به صریح آیه یا روایت که سند آن قطعى است، اثبات شود و یا به صورت شرعى تعبّدى، نظیر آنچه در پرتو ظهور آیه یا حدیث معتبر شرعى که قطع به صدور و مطابقت آن با واقع وجود ندارد، هر چند که حجّیّت آن قطعى است، ثابت گردد.
- نوع دوم، بیانى است که حکم شرعى واقعى را اثبات نمی‌کند؛ بلکه وظیفه عملى مکلّف را در حالت شک و تردید و جهل به حکم شرعى و نبودن دلیل بر آن، تعیین می‌کند که از آن به دلیل فقاهتى یا اصل عملى تعبیر می‌شود.
دلیل فقاهتى در طول دلیل اجتهادى یعنی در رتبه بعد از آن قرار دارد؛ چون اوّلا: براى اثبات چنین دلیلى به ادلّه شرعى از نوع نخست یا حکم عقل نیاز است. ثانیا: زمانى نوبت به دلیل فقاهتى می‌رسد که دسترسى به دلیل اجتهادى وجود نداشته باشد.[4]
[1]. مختارى مازندرانى، محمدحسین، فرهنگ اصطلاحات اصولى، ص 136، تهران، انجمن قلم ایران، چاپ اول، 1377ش.
[2]. ملکى اصفهانى، مجتبى، فرهنگ اصطلاحات اصول، مقدمه، سبحانی تبریزی، جعفر، ج 1، ص 124، قم، عالمه، چاپ اول، 1379ش.
[3]. ر. ک: «اصل عملی و دلیل اجتهادی».
[4]. هاشمى شاهرودى، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ج 1، ص 32، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، مرکز پژوهشهاى فارسى الغدیر، چاپ اول، 1426ق.