بر اساس گزارش تعدادی از منابع روایی و تاریخی، یکی از القاب امام سجاد(ع)،«ابن الخیرتین» است؛ به معنای «بزرگ‌زاده از طرف پدر و مادر».
منابع مختلف، این لقب را با اندک تفاوت برای حضرتشان نقل کرده‌اند. در برخی از آنها بیان شده است این لقب از آن‌رو به ایشان داده شد که نسبتشان از سوی پدر به طایفه برگزیده بنی‌هاشم و از سوی مادر به قوم برگزیده فارس می‌رسد.
در این‌جا از باب نمونه به چند روایت اشاره می‌کنیم:
- «وَ کَانَ یُقَالُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ(ع) ابْنُ الْخِیَرَتَیْنِ وَ یُقَالُ أُمُّهُ برابنة وَ النوسجان وَ یُقَالُ شهرحاجون بِنْتُ یَزْدَجِرْدَ وَ هُوَ الصَّحِیحُ»؛[1]
به علی بن الحسین(ع) ابن الخیرتین(فرزند دو برگزیده) گفته می‌شود. برای مادرش نام‌هایی مانند برابنه، نوسجام و شهربانو دختر یزدگرد گفته شد که این آخری صحیح است.
- «رَبِیعِ الْأَبْرَارِ عَنِ الزَّمَخْشَرِیِّ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ لِلَّهِ مِنْ عِبَادِهِ خِیَرَتَانِ فَخِیَرَتُهُ مِنَ الْعَرَبِ قُرَیْشٌ وَ مِنَ الْعَجَمِ فَارِسُ وَ کَانَ یَقُولُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ أَنَا ابْنُ الْخِیَرَتَیْنِ لِأَنَّ جَدَّهُ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ أُمَّهُ بِنْتُ یَزْدَجَرْدَ الْمَلِک»؛[2]
کتاب ربیع الابرار از پیامبر(ص) نقل می‌کند: در میان بندگان خداوند، دو گروه برگزیده وجود دارند، قبیله قریش از میان عرب‌ها و نژاد فارس از میان غیر عرب‌ها.
مؤلف کتاب سپس می‌گوید:
و در همین راستا بود که علی ابن الحسین(ع) می‌فرمود: من فرزند دو نسب شریف هستم.
دلیل چنین سخنی را می‌توان آن دانست که جدشان رسول خدا(ص) و مادرشان دختر یزدگرد پادشاه بود.
- «وَ کَانَ یُقَالُ لَهُ ابْنُ الْخِیَرَتَیْنِ لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ ص إِنَّ لِلَّهِ مِنْ عِبَادِهِ خِیَرَتَیْنِ فَخِیَرَتُهُ مِنَ الْعَرَبِ قُرَیْشٌ وَ مِنَ الْعَجَمِ فَارِسُ وَ کَانَتْ أُمُّهُ بِنْتُ کِسْرَى»؛[3] به او فرزند دو برگزیده گفته می‌شود، به دلیل این سخن پیامبر(ص) که فرمود: خداوند دو گروه برگزیده دارد. قریش از عرب و فارس از عجم. و (می‌دانیم که) مادر علی بن الحسین(ع) دختر کسری (از نژاد فارس)بود.
با توجه به گزارش‌های بالا، به چند نکته توجه فرمایید:
- لقب «ابن الخیرتین» برای امام چهارم(ع)، برگرفته از سخنان پیامبر(ص) است.
- ما در مقام بررسی اسناد روایات یاد شده نبوده و فرض را بر صحت و پذیرش آنها می‌گذاریم. و گرنه گزارش‌های مرتبط با ازدواج امام حسین(ع) با دختر یزدگرد، مورد نقد و بررسی برخی تاریخ‌پژوهان قرار گرفته و آن‌را از مسلمات تاریخی نمی‌دانند.[4]
- شرافت و برتری برخی از اقوام، گروه‌ها و... بر دیگران به معنای تبعیض و نژادپرستی نیست؛ چرا که تفاوت با تبعیض فرق دارد،[5] و تفاوت، فلسفه آفرینش نظام‌مند است؛ لذا می‌بینیم که قرآن به برتری برخی از ملت‌ها مانند بنی‌‌اسرائیل، و برخی پیامبران بر پیامبران دیگر اشاره می‌کند و آن‌را به رسمیت شناخته است. مهم آن است که اگر فردی در گروه برگزیده باشد، نخواهد از آن سوء استفاده کند؛ بلکه تلاش کند که الگویی برای دیگران باشد.
- برخی گفته‌اند که لقب «ابن الخیرتین» مربوط به امام باقر(ع) است؛ چرا که نسبت وی هم از طرف پدر و هم از طرف مادر، به پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) می‌رسد؛ زیرا پدرشان امام سجاد(ع)، و مادرشان فاطمه(ام عبدالله) دختر امام حسن مجتبی(ع) است.
با جست‌وجویی که داشتیم، انتساب این لقب به امام پنجم(ع) را در منابع معتبر نیافتیم که در صورت برخورد با گزارشی در این زمینه، پاسخ را ویرایش خواهیم کرد.
[1]. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، ص 214، بیروت، البلاغ، 1419ق.
[2]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب(ع)، ج 4، ص 167، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق.
[3]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة(ع)، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج 2، ص 107، تبریز، نشر بنی‌هاشمی، چاپ اول، 1381ق.
[4]. ر. ک: «ازدواج امام حسین (ع) و خانم شهربانو».
[5]. ر. ک: «فرق تبعیض و تفاوت».