«فَإِنْ کنْتَ فِی شَک مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیک فَسْئَلِ الَّذِینَ یقْرَؤُنَ الْکتابَ مِنْ قَبْلِک لَقَدْ جاءَک الْحَقُّ مِنْ رَبِّک فَلا تَکونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ»؛[1]

اگر در آنچه بر تو نازل کرده‌‏‌ایم تردید داری، از آنهایى که کتاب آسمانى پیش از تو را می‌خوانند بپرس. آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده، حق است. پس نباید در شمار تردیدکنندگان باشى.

در بیان و تفسیر این آیه چند نظر وجود دارد:

1. خدای متعال در برخی از آیات قرآن اگرچه به ظاهر شخص پیامبر(ص) را مخاطب قرار داده است؛ اما با توجه به قرائن پیرامونی، مخاطب واقعی مردم‌اند، نه خود پیامبر(ص). به عبارت دیگر، خداوند با روش «به در می‌گویند که دیوار بشنود» با مخاطبان خود سخن گفته است. با این تفسیر، معناى آیه چنین می‌شود: اى مردم اگر درباره‌ی قرآن شک دارید به اهل کتاب مراجعه کنید.

آیات بعدی نیز همین تفسیر و برداشت را تأیید می‌کند: «یا أَیهَا النَّاسُ إِنْ کنْتُمْ فِی شَک مِنْ دِینِی ...»[2] که در این آیه خداوند مستقیما خطاب خود را متوجه مردم کرده است.[3] همچنین مؤید این نظر آن است که هیچ گزارشی وجود ندارد که پیامبر(ص) برای برطرف‌کردن تردید خود از اهل کتاب کمک بخواهد.[4]

2. تفسیر دیگر آن است ‌که پیامبر(ص) با آن‌که هیچ شک و تردیدی نداشت و خدا هم از این موضوع آگاه بود، ولى این کلام براى تقریر نازل گشت و بر این اساس، معناى آیه آن خواهد بود که اگر تو (بر فرض محال) از شکاکان شوى و شک و تردیدى پیدا کنى، در این صورت می‌توانی از آنانی که پیش از تو بوده و کتاب را می‌خوانند بپرسی. البته ممکن است کلمه « إِنْ» در آیه به معناى «ما» نافیه باشد؛ یعنى اى پیامبر(ص)، تو نسبت به آنچه بر تو نازل کرده‌‏ایم، در شک و تردیدى نیستى، اما براى زیاد شدن بصیرت از اهل کتاب بپرس.[5] چنانچه حضرت ابراهیم(ع) از خدا خواست.[6]
3. برخی روایات نیز این آیه را مرتبط به رخدادی می‌دانند که در شب معراج اتفاق افتاده است که در آن رسول خدا(ص) مأمور شد تا از پیامبران پیش از خود که در آسمان‌ها بودند، سؤال کند.[7] از امام صادق‌(ع) نقل شده است که «خداوند در شب معراج پیامبران را جمع کرد و پیامبر(ص) از آنها سؤال کرده است».[8] همچنین امام باقر(ع) فرمود: «جبرئیل در شب معراج به پیامبر(ص) گفت که از پیامبران گذشته بپرس که به چه چیزی شهادت دادید؟ آنها گفتند ما به توحید خداوند و پیامبری تو و خلافت امام علی(ع) شهادت دادیم.[9]

البته این روایات می‌توانند تفسیری باطنی از آیات مورد نظر بوده که با تفسیر ظاهری آن منافاتی ندارد.

به هر حال، اگر مخاطب آیه را خود پیامبر اسلام(ص) بدانیم، فرد خاصی از اهل کتاب به عنوان شخصی که باید به او مراجعه شود اعلام نشده است و آیه شامل هر فرد آگاهی از اهل کتاب می‌شود و منحصر به فرد خاصی نیست.

با این وجود، اما در برخی تفاسیر و روایات، افرادی به عنوان مصادیق آگاهان اهل کتاب[10] معرفی شده‌اند. به عنوان نمونه گفته شده است، مراد از این اهل کتاب، افرادی مانند عبداللَّه بن سلام، کعب الاحبار، تمیم الدارى[11] و ابن صوریا[12] هستند. گفتنی است؛ این سوره در مکه نازل شد، در حالی که عبداللَّه بن سلام و دیگران در مدینه مسلمان شدند.[13]

[1]. یونس 94.

[2]. یونس 104.

[3]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 5، ص 201، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[4]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، شیخ آقابزرگ، تحقیق، قصیرعاملی، احمد، ج 5، ص 431، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏5، ص201.

[5]. التبیان، ج ‏5، ص 430.

[6]. «حضرت ابراهیم و درخواست زنده شدن پرنده مرده»، 40230؛ «امتحانات حضرت ابراهیم(ع)»، 32853؛ «امتحانات حضرت ابراهیم(ع)»، 32583.

[7]. مجمع البیان، ج ‏5، ص201.

[8]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج 2، ص 128، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.

[9]. کوفى، فرات بن ابراهیم‏، تفسیر فرات الکوفی‏، محقق، مصحح، کاظم، محمد، ص 182، تهران، مؤسسة طبع و نشر وزارت ارشاد اسلامی‏، چاپ اول، 1410ق‏.

[10]. «اهل ذکر در قرآن )»، 22624.

[11]. مجمع البیان، ج ‏5، ص201.

[12]. التبیان، ج ‏5، ص 430.

[13]. مجمع البیان، ج ‏5، ص201.