شیعیان بر اساس آیه‌ی وضو و روایات فراوانی که در این مورد وجود دارد، معتقدند که در وضو باید پاها مسح شود.
به عنوان نمونه، از امام باقر(ع) دربارۀ مسح پا سؤال شد، آن‌حضرت(ع) فرمود: مسح پا همان چیزی است که از طرف خداوند به وسیله‌ی جبرئیل نازل شده است.[1]
البته شاید در برخی روایات - مانند روایت موجود در پرسش - به شستن پا اشاره شده باشد:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَبِی دَاوُدَ جَمِیعاً عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: «إِذَا نَسِیتَ فَغَسَلْتَ ذِرَاعَک قَبْلَ وَجْهِک فَأَعِدْ غَسْلَ وَجْهِک ثُمَّ اغْسِلْ ذِرَاعَیک بَعْدَ الْوَجْهِ فَإِنْ بَدَأْتَ بِذِرَاعِک الْأَیسَرِ قَبْلَ الْأَیمَنِ فَأَعِدْ غَسْلَ الْأَیمَنِ ثُمَّ اغْسِلِ الْیسَارَ وَ إِنْ نَسِیتَ مَسْحَ رَأْسِک حَتَّی تَغْسِلَ رِجْلَیک فَامْسَحْ رَأْسَک ثُمَّ اغْسِلْ رِجْلَیک»؛[2]
امام صادق(ع) فرمود: هرگاه فراموش کردی و قبل از شستن صورت، دست خود را شستی، برگرد و صورت خود را بشوی و سپس دست خود را بشوی. اگر فراموش کردی و قبل از شستن دست راست، دست چپ را شستی، برگرد و دست راست خود را بشوی و بعد از آن دوباره دست چپ را بشوی. اگر مسح سر خود را فراموش کردی و به شستن پاها پرداختی، برگرد و سر خود را مسح کن و بعد از آن دوباره پاهای خود را بشوی.
در ارتباط با سند و محتوای این روایت باید گفت:
در سند این روایت، راویان ثقه‌ای مانند حسین بن سعید،[3] فضالة بن ایوب،[4] حسین بن عثمان،[5] وجود دارند؛ اما به دلیل واقفی بودن سماعه،[6] این حدیث به عنوان حدیث صحیح معرفی نشده، بلکه در یک مرحله پایین‌تر، به عنوان حدیث موثق ارزیابی شده است؛[7] علاوه بر آن‌که:
- در این حدیث، «حسین بن سعید» از «فضالة بن ایوب» بدون واسطه روایت نقل می‌کند؛ این در حالی است که برخی معتقدند حسین اصلا ملاقاتی با فضاله نداشته و از وی روایت نقل نکرده است و تنها به واسطه‌ی برادرش حسن از وی روایت نقل کرد.[8] البته برخی نیز معتقدند که حسین مستقیما از فضاله روایت نقل می‌نماید.[9]
- این روایت مخالف با روایات دیگری است که در همین مورد بوده و مسح بر پا را لازم می‌دانند:
از امام کاظم(ع) در مورد مردی که قبل از شستن دست راست، دست چپ خود را شسته بود، سؤال شد. امام(ع) فرمود: «وضو را از جایی که اشتباه کرده است، از سر بگیرد. پس ابتدا دست راست خود را بشوید و سپس دست چپ خود را و بعد از آن سر و پاهای خود را مسح نماید».[10]
بر این اساس، علمای شیعه شستن پا را مخالف با کتاب و سنت معرفی نموده‌اند.[11]
- بر فرض قبول صحت سند روایت، باید گفت این حدیث از روی تقیه صادر شده است؛ چرا که ذیل این روایت موافق مذهب اهل تسنن است.[12]
- علاوه بر آن، نوعی توریه نیز در این روایت وجود دارد؛ زیرا غسل به معنای عام، شامل مسح نیز می‌شود[13] و شاید در آن جلسه افرادی از اهل تسنن حضور داشتند و امام خواسته با استفاده از لفظ عام، حساسیتی برای آنان ایجاد نکند.
[1]. شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج 1، ص 64، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1390ق.
[2]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 3، ص 35، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[3]. علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، ص 49، نجف اشرف، دار الذخائر، چاپ دوم، 1411ق.
[4]. همان، 133.
[5]. همان، 51.
[6]. همان، ص 228.
[7]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ع)، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ج 13، ص 113، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404 ق؛ مجلسی، محمد باقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محقق، مصحح، رجائی، مهدی، ج 1، ص 376، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1406ق.
[8]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 311، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.
[9]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الابواب(رجال طوسی)، محقق، مصحح، قیومی اصفهانی، جواد، ص 436، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1427ق.
[10]. حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 176 – 177، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1413 ق.
[11]. قمّی، صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، الهدایة فی الأصول و الفروع، ص 80، قم، مؤسسه امام هادی(ع)، چاپ اول، 1418 ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 77، ص 257، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[12]. شیخ انصاری، مرتضی، کتاب الطهارة، ج 2، ص 306، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415ق.
[13]. نجفی، کاشف الغطاء، عباس بن حسن بن جعفر، الورود الجعفریة فی حاشیة الریاض الطباطبائیة، ص 51، نجف اشرف، مؤسسه کاشف الغطاء، چاپ اول، 1423ق.