ابتدا باید گفت؛ «حمل به صحّت» و «بازی با کلمات برای نجات خود» دو موضوع جدا از هم می‌باشند و آنچه در داستان قبعثری آمده از نوع دوم است.
با ذکر این نکته به گزارش این داستان می‌پردازیم.
حجّاج بن یوسف ثقفی[1] قبعثری و یا غضبان بن قَبَعْثَرى را تهدید کرد و گفت: «لأحملنّک علی الادهم»؛ تو را به زنجیر سیاه می‌کشم![2]
[قبعثری، مقصود حجاج را به خوبی درک کرده بود و می‌دانست که او را به زندان تهدید می‌کند، ولی برای رهایی از خطر، چنین وانمود کرد که از واژه مشترک «ادهم»، اسب سیاه را فهمیده و نه زنجیر سیاه! به همین جهت در جواب گفت: «مثل الامیر یحمل علی الأدهم و الأشهب»؛ البته [شخص مقتدر و صاحب مقامی] مانند امیر باید افراد را با اسب سیاه و سفید روانه نماید!
حجاج، [برای توضیح مقصود خود] گفت: «مرادم از واژه ادهم، حدید(آهن) است».
قبعثری دوباره تغافل کرد و «آهن» که معنای مورد نظر حجاج از واژه «حدید» بود را نادیده گرفته و چنان وانمود کرد که گویا مراد حجاج، معنای دیگر واژه «حدید» بوده و گویا او قرار است اسبی «تندرو» را به او هدیه دهد؛ از این‌رو گفت: «لأن یکون حدیدا خیر من أن یکون بلیدا»؛ اگر آن اسب، اسبی تندرو باشد بهتر از آن است که کندرو باشد.[3]
گفته‌اند: سبب این تهدید آن بود که؛ به حجّاج خبر رسیده بود که روزی قبعثرى با شنیدن نام حجّاج گفت: «خدایا! چهره‌اش را سیاه گردان، گردنش را قطع کن و از خونش به من بنوشان». حجّاج از او پرسید که ماجرای این لعن و نفرین چه بود؟ قبعثری هم پاسخ داد: قصدم انگور بود!(یعنی انگور را بعد از رسیده شدن از درخت جدا و آن‌را به من بنوشان!). حجّاج با شنیدن این سخنان، همان اسب توصیف شده را به او هدیه داد.[4]
قبعثرى با بازی با کلمات تهدید را به وعده تبدیل کرد و به حجاج یادآورى کرد که وعده نیک دادن برایش سزاوارتر از تهدیدکردن است‏.[5]
دانشمندان علم بیان و معانی، این نمونه را برای جایی مورد استشهاد قرار می‌دهند که کسی بخواهد سخن مخاطب را برخلاف آنچه انتظار می‌کشد، حمل نماید.[6]
تمام این ماجرا، بازی با کلمات بود، نه حمل بر صحت کلمات حجاج! حمل بر صحت کلمات ستمگران جائر، موضوعی پسندیده نیست. آنچه توصیه شده آن است که سخن برادرت را حمل بر صحت کن!
بى‏تردید گمان بد نسبت به دیگران، شخص را به بى‏اعتنایى و اهانت‏ورزى و سستى در اداى حقوق برادران دینى مى‏کشاند، و موجب مى‏شود که شخص خود را از آنان برتر بیابد و به ایشان به دیده حقارت بنگرد. بدین ترتیب رشته‏هاى پیوند اجتماعى بریده مى‏شود و رنگ برادرى زدوده مى‏گردد.[7] امام على(ع) می‌فرماید: «کار برادر دینی‌ات را به بهترین و نیکوترین وجه توجیه کن ... ؛ و به سخنى که از دهان برادرت بیرون می‌آید، و می‌توانى برداشت درستی از آن داشته باشی، هرگز نباید گمان بد ببرى».[8]
اما حمل بر صحت کردن را نباید به تمام موارد سرایت داد، بلکه تنها در جامعه‌ای نسبتاً سالم باید حسن ظنّ داشت؛ حسن ظن در شرایطى درست است که در جامعه، صلاح بر فساد غالب باشد، ولى در اجتماعى که فساد بر صلاح غلبه دارد، خوش‌بینى و حمل بر صحّت بی‌مورد است. چنان‌که امام کاظم(ع) می‌فرماید: «آن هنگام که ستم بر حقّ چیره و بیشتر شد براى هیچ‌کس جایز نباشد که به کسى گمان نیک داشته باشد تا آن زمان که به نیکى او آگاهى یابد».[9]  البته باید دانست که در زمان غلبه فساد بر صلاح، گر چه خوش‌بینى ساده اندیشى است ولى بدگمانى نیز روا نمی‌باشد. به عبارت دیگر، در این‌گونه شرایط هر چند نمی‌توان بدون دلیل به مردم اعتماد کرد ولى به صرف ظنّ و گمان نیز نمی‌توان کسى را محکوم ساخت.[10]‏ پس، در این‌گونه موارد باید از هر دو جهت احتیاط را از دست نداد: چه در مقام قضاوت و داورى و چه در مقام اعتماد به مردم، و خلاصه بدون تحقیق و بررسى هیچ‌گونه اقدامى نباید کرد.

---