معنای انسداد
«انسداد» در لغت به معنای «بسته بودن» در مقابل «انفتاح» به معنای «باز بودن» است. و در دانش اصول فقه هرگاه برای مکلف هر دو راه علم(قطع و یقین) و علمی(ظن خاص) به احکام شرعی بسته باشد، می‌گویند با «انسداد» برخورد کرده‌ایم.
«انسداد» از عناوینى است که در کتابهاى اصولى متأخّر رایج شده، و بیشتر در بحث «حجیت خبر واحد» بدان پرداخته شده است.
راه به دست آوردن علم و یقین در مسائل اعتقادى در همه زمانها باز است. هم‌چنین است راه علم و علمى به احکام شرعى فرعى در زمان حضور معصومان(ع)، لیکن در زمان غیبت، در انسداد یا انفتاح راه تحصیل علم و علمى به احکام شرعى فرعى اختلاف است. مشهور فقیهان قائل به انفتاحاند، و برخى مانند میرزاى قمى و پیروان او به انسداد راه تحصیل علم و علمى معتقدند؛ از این‌رو آنها را «انسدادى» نامیدهاند.
اقسام انسداد:
انسداد به دو قسم تقسیم می‌شود:
- انسداد صغیر: آن است که نسبت به علمی خاص مانند علم رجال یا بابی خاص مانند احکام بانوان یا موضوعی خاص مانند عدالت، دلیل علم و علمی به مقدار کافی نداشته باشیم و در نتیجه ظنّ فقط در خصوص همان مورد حجت می‌باشد.
- انسداد کبیر: آن است که نسبت به معظم احکام دلیل علم و علمی به مقدار کافی نداریم و در نتیجه ظنّ مطلقا حجت می‌شود.[1]
دلیل انسداد
انسدادیها با مقدماتی ادعا می‌کنند که راه تحصیل علم و علمی در مباحث فرعی مسدود است که مجموعه مستندات آنان به «دلیل انسداد» شهرت دارد.
این دلیل چهار،[2] یا پنج مقدّمه دارد که «مقدّمات انسداد» نامیده می‌شود. و به شرح زیر است:
- علم اجمالى به ثبوت احکام واقعى در شرع،
- انسداد راه علم و علمى به احکام واقعى،
- عدم جواز اهمال و اعراض از احکام واقعى،
- عدم وجوب احتیاط در همه احکام به دلیل لازم آمدن عسر و حرج، و یا عدم جواز آن به دلیل مختل شدن نظام زندگى اجتماعى،
- قبح ترجیح مرجوح (وهم) بر راجح (ظنّ).
نتیجه دلیل انسداد
نتیجه دلیل انسداد وجوب عمل به هر ظنّى است، مگر ظنّى که دلیل قطعى بر عدم جواز عمل به آن وجود داشته باشد، مانند قیاس.
در این‌که نتیجه دلیل انسداد کشف از حکم شارع به حجّت بودن این ظنّ است، یا صرفاً حکم عقل است، در بین قائلان به انسداد اختلاف است. از عقیده اول به «کشف» و از دیگرى به «حکومت» تعبیر می‌شود.
ظنّهایى که حجیت آنها با دلیل انسداد ثابت می‌شود، «ظنّ مطلق» نامیده می‌شود که در مقابل آن، «ظنّ خاص» است که حجیت آن با دلیل خاص دیگری غیر از دلیل انسداد ثابت می‌شود.[3]
[1]. ر. ک: ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، ج 1، ص 187، قم، عالمه، چاپ اول، 1379 ش؛ انسداد از دیدگاه آیةالله العظمی شبیری زنجانی، پایگاه مجازی مرکز فقهی امام محمّد باقر(ع).
[2]. ر. ک: بحرانى، محمد صنقور على، المعجم الأصولی، ص 292، قم، عترت، چاپ اول، 1421ق؛ مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 27- 28، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1403ق.
[3]. ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ج 1، ص 692- 693، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، 1426ق.