1. به نظر می‌رسد درک و شعور حیوانات، حتی شناخت آنها نسبت به خداوند و یا مسائل معنوی، درکی غریزی است، نه کسبی و اختیاری؛ از این‌رو حیوانات دارای پیش‌رفت، ترقی و تکامل نیستند؛ زندگی حیواناتی که چند هزار سال قبل می‌زیستند با زندگی امروزی آنها تفاوتی ندارد.
2. از آن‌جا که تکلیف منوط به عقل است، جنیان هم مانند انسان و فرشتگان از عقل برخوردارند؛ زیرا هنگامی که خداوند به ابلیس - که از جنیان بود - فرمان می‌دهد تا در برابر آدم سجده ‌کند، وی با استفاده از عقل خود استدلال می‌کند که من از آتش خلق شده‌ام و آدم از خاک، و آتش از خاک برتر است؛ از این‌رو بر او سجده نمی‌کنم و با این استدلال از فرمان الهی سرپیچی کرد. علاوه بر این قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها»؛[1] به یقین، گروه بسیارى از جن و انس را براى دوزخ آفریدیم آنها دل‌ها [عقل‌‌ها]یى دارند که با آن اندیشه نمی‌کنند، و چشمانى دارند که با آن نمی‌‏بینند و گوش‌هایى دارند که با آن نمی‌‏شنوند.

اینها و دلایل دیگر، نشانه‌ی وجود قوه‌ی عاقله در جن است.[2]

3. در مورد حیوانات، ظاهر برخی روایات آن است که حیوانات نیز به نوعی تکلیف داشته و در قیامت برای کیفر یا پاداش محشور می‌شوند. ولی باید توجه داشت تکلیف داشتن حیوانات منوط به داشتن عقلی مانند عقل انسان نیست؛ بلکه منظور، تکلیفی متناسب با درجه درک و شعور غریزی آنان است. بدین جهت حشر آنان نیز مانند حشر انسان‌ها نیست؛ شاهدش این است که بر اساس برخی روایات، حشر حیوانات، کوتاه و تنها برای تنبیه کوتاه مدت حیوان ظالم است و روایت شده است که روز قیامت خداوند همه مخلوقات را محشور می‌کند. در آن‌روز خداوند بر اساس عدل خود انتقام حیوانات بی‌شاخ را از حیوانات شاخ‌زن می‌گیرد. سپس آنها را خاک می‌کند. از این جهت است که «کافر می‌گوید: کاش خاک بودم».[3]

به بیان دیگر، حشر حیوانات در قیامت، به این معنا نیست که آنان در شعور و اراده با انسان مساوى بوده و همه آن مدارج کمال را که انسان در نفسانیات و روحیات سیر می‌‏کند، آنها نیز سیر کنند؛ چرا که مجرد شریک بودن حیوانات با انسان در موضوع حساب‌رسی، مستلزم شرکت و تساوی آنها در جمیع جهات نیست؛ به دلیل آن‌که حتی افراد انسان‌ها هم در جمیع جهات با هم برابر نیستند و تمامشان در قیامت از جهت دقت و سخت‏‌گیرى در حساب، یک‌سان نبوده، بلکه حساب‌رسی عاقل و سفیه، رشید و مستضعف و ... با یکدیگر متفاوت بوده و تمامشان یک‌جور حساب پس نمی‌‏دهند.[4]

بنابر این تکلیف و حشر حیوانات، منافاتی با روایتی از امام علی(ع) ندارد که می‌فرماید: فقط انسان‌‌ها از عقل و شهوت ترکیب یافته‌اند.[5] و از آن‌جا که این حصر اضافی است؛ یعنی این سخن در مقام مقایسه انسان‌ها با حیوانات و فرشتگان بیان شده است؛ از این‌رو منافات ندارد که جنیان نیز از عقل و شهوت ترکیب یافته باشند؛ زیرا در این روایت، سخنی از جنیان به میان نیامده است.

[1]. اعراف، 179.

[2]. ر. ک: «حشر حیوانات در رستاخیز»، 81؛ «آگاهی نسبی مورچه حضرت سلیمان(ع) از معانی الفاظ»، 54592؛ «تفاوت وجودی حیوانات»، 93469؛ «اصناف و گروه‌های جن»، 26895؛ «اصناف و گروه‌های جن»، 70903.

[3]. «وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنی‏ کُنْتُ تُرابا». نبأ، 40. ر. ک: «حشر تمام مخلوقات در رستاخیز»، 80227.

[4]. ر. ک: همان.

[5]. «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ فِی کِتَابِ اَلْعِلَلِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى، عَنْ عَلِیِّ بْنِ اَلْحَکَمِ، عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ اَلصَّادِقَ ع فَقُلْتُ: اَلْمَلاَئِکَةُ أَفْضَلُ أَمْ بَنُو آدَمَ؟ فَقَالَ: قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع وَ رَکَّبَ فِی اَلْبَهَائِمِ شَهْوَةً بِلاَ عَقْلٍ وَ رَکَّبَ فِی بَنِی آدَمَ کِلْتَیْهِمَا فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنَ اَلْمَلاَئِکَةِ وَ مَنْ غَلَبَ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ اَلْبَهَائِمِ». ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، ج 1، ص 4، قم، کتاب فروشى داورى، چاپ اول، 1385ش، 1966م.