قرآن کریم در ارتباط با استفاده از نعمت‌های الهی می‌فرماید: «هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی‏ مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُور»؛[1] او(پروردگار) کسى است که زمین را براى شما رام کرد، بر شانه‏‌هاى آن راه بروید و از روزی‌هاى خداوند بخورید و بازگشت همه به سوى او است.
آنچه ابتدا از این آیه استفاده می‌شود؛ این است که خداوند نعمت‌های این جهانی را برای استفاده بشر خلق نموده و انسان در بهره‌گیری از آنها منعی ندارد؛ یعنی در مصرف از رزق و روزی محدودیتی ندارد. اما با توجه به آیات دیگر و روایاتی که در این زمینه در متون دینی وجود دارد، می‌توان دریافت که در بخش چگونگی و حدود مصرف از نعمت‌های الهی؛ مانند «کسب و درآمد»، معیارها و ضوابطی وجود دارد. و در روز قیامت به عنوان نعمت‌هایی که به انسان داده شد، مورد سئوال قرار خواهد گرفت: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ».[2] انسان باید در آن‌روز در محضر الهی پاسخ‌گو باشد که این نعمت‌های خدادادی را در چه راهی مصرف کرده و از آنها برای اطاعت الهی یا معصیتش کمک گرفته، یا نعمت‌ها را ضایع ساخته و هرگز حق آن‌را ادا ننموده است.
امام صادق از رسول خدا(ص) نقل می‌کند: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) مَنْ أَکَلَ مَا یَشْتَهِی وَ لَبِسَ مَا یَشْتَهِی لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ حَتَّى یَنْزِعَ أَوْ یَتْرُکَ»؛[3] هر کس هر گونه خوراکى که دلش مى‏خواهد بخورد، و هر گونه جامه‌‏اى که دلش مى‌‏خواهد بپوشد، و هر گونه مرکبى که دلش مى‌‏خواهد سوار شود، خداوند به او نگاه نخواهد کرد، مگر آن‌گاه که روش خود را تغییر دهد و از آن دست بردارد.
بنابر این، اگرچه خداوند نعمت‌های دنیا را برای انسان خلق نموده، اما برای استفاده انسان نیز اصول و چهارچوبی را معین کرده است. برخی از این اصول عبارت‌اند از:
1. دوری از اسراف: «کُلُوا واشْرَبُوا ولا تُسْرِفُوا إنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ»؛[4] و (از نعمت‌هاى الهى) بخورید و بیاشامید، ولى اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمى‌‏دارد.
«... کُلُوا مِنْ ثَمَرِه إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ »[5] از میوه آن، به هنگامى که به ثمر مى‌‏نشیند، بخورید! و حقّ آن‌را به هنگام درو، بپردازید! و اسراف نکنید، که خداوند مسرفان را دوست ندارد!
انسان نباید همواره در پى خواسته‏ها و شهوات خود و دل خود باشد، و خدا و خلق خدا را فراموش کند، بلکه لازم است که انسان متعهّد، در خوردن و پوشیدن و مرکب سوارى و لوازم زندگى خویش حدودى را مراعات کند که اوضاع و احوال موجود و امکانات دیگران مقتضى آن است؛ و حالت انسان متواضع متعهّد چنین اقتضایى دارد که از آنچه به بى‌‏مبالاتى و جاه‌‏طلبى و اسراف و اتراف و شکم‌بارگى و تجمّل‌‏زدگى مى‌‏انجامد خوددارى ورزد، و خود را به حدودى محدود سازد.
قرآن در آیات متعددی به بحث اسراف پرداخته و جنبه‌های مختلف این کار مذموم را بررسی کرده است. آیاتی که اعلام می‌دارد خداوند اسراف و مسرفان را دوست ندارد، بیانگر این حقیقت است که اسراف موجب می‌شود تا شخص مسرف، با وجود دارا بودن همه فضایل اخلاقی و اعمال صالح، نتواند به مقام محبت و قرب الهی برسد.
البته اسراف نکردن تنها در خوردن و آشامیدن نیست، بلکه موارد آن بسیار گسترده و همه جانبه است و طبق دستور قرآن اسراف نکردن و اعتدال و میانه‌روی در تمام امور زندگی، امری لازم و ضروری است.
دوری از اسراف و رعایت اعتدال و میانه‌روی حتی شامل کارهای خیر نیز می‌شود. قرآن با صراحت تمام به پیامبر(ص) دستور می‌دهد: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُورا»؛[6] هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک انفاق و بخشش منما) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گیرى و از کار فرومانى.
این آیه بخشش نامتعادل را مجاز نشمرده و آن‌را باعث حسرت و گرفتاری بخشنده می‌داند. و در آیه دیگر پس از بیان نشانه‌های بندگان صالح و شایسته خدا، در مورد حدود احسان و بخشش می‌فرماید: «وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما»؛[7] و کسانى که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف مى‏‌نمایند و نه سخت‌‏گیرى، بلکه در میان این‌دو، حدّ اعتدالى دارند.
در این آیه نیز زیاده روی در احسان را روشی ناپسند بر شمرده است.
۲. میانه‌‌روی در مصرف: میانه‌‌روی در مصرف و کنترل درآمد و هزینه، خود نعمتی از نعمت‌های بزرگ خداوند است که به فضل خویش بر بندگان محبوب خود الهام می‌‌کند. و آن‌را را الگوی مصرف و عامل پایداری خانواده و جامعه معرفی می‌کند: «وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما».
امام علی(ع) در این باره می‌‌فرماید: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَلْهَمَهُ الِاقْتِصَادَ وَ حُسْنَ التَّدْبِیرِ وَ جَنَّبَهُ سُوءَ التَّدْبِیرِ وَ الْإِسْرَاف‏‏»؛[8] هر گاه خداوند، خیر بنده‌‌ای را بخواهد میانه‌‌روی و حسن تدبیر را به او الهام می‌‌کند و وی را از سوء تدبیر و اسراف باز می‌‌دارد.
آن‌حضرت همچنین می‌فرماید: «وَ عَلَیْکُمْ بِالْقَصْدِ فِی الْغِنَى وَ الْفَقْر»؛[9] بر شما باد به میانه‌‏روى در حال توانگرى و فقر.
«وَ عَلَیْکَ بِالاقْتِصَارِ وَ إِیَّاکَ وَ الْإِسْرَافَ فَإِنَّهُ مِنْ فِعْلِ الشَّیْطَنَة»؛[10] امام عسکرى(ع) می‌‌فرماید: بر تو باد به میانه‏‌‌روى، و دورى از اسراف که کارى شیطانى است.
«قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ (ع) یَا عِیسَى الْمَالُ مَالُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهُ وَدَائِعَ عِنْدَ خَلْقِهِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَأْکُلُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَشْرَبُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَلْبَسُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَنْکِحُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَرْکَبُوا مِنْهُ قَصْدا»؛[11] امام صادق(ع) خطاب به یکى از اصحاب خویش فرمود: اى عیسى! مال مال خدا است که آن‌را به امانت به بندگان خود سپرده و فرمان داده است تا با اقتصاد و میانه‌‏روى از آن بخورند، با میانه‌روى از آن بیاشامند، با میانه‌‏روى از آن بپوشند، با میانه‌‌‏روى از آن زناشویى کنند، و با میانه‌‏روى از مرکب بهره‌‏مند شوند.
دین اسلام، دین اعتدال، میانه‌روی و دوری از افراط و تفریط است. اسلام سعی می‌کند با برنامه‌های متعدد پیروان خویش را در راه راست و خط اعتدال نگهدارد و با افراط و تفریط در هر کاری مخالف است و آ‌ن‌را برای زندگی دنیوی و اخروی و فردی و اجتماعی مسلمانان مضر می‌داند.
دین اسلام، همان‌گونه که اسراف و تجمل‌گرایی را نمی‌‌پذیرد، در نقطه مقابل آن، سخت‌گیری در مخارج زندگی را نیز قبیح و ناپسند می‌‌شمارد و اجازه نمی‌‌دهد که افراد حریص و مال‌اندوز و تنگ‌نظر، به بهانه پرهیز از اسراف در دامن خساست و سخت‌گیری در مصرف بیفتند؛ چراکه محروم کردن خود از زیبایی‌های پاک و حلال؛ مانند لباس زیبا و مناسب و زیبایی‌های طبیعت و... پسندیده نیست؛ زیرا انسان زیبایی پسند است: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی‏ أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا...»؛[12] بگو چه کسى زینت‌‌هاى الهى را که براى بندگان خود آفریده، و روزی‌‌هاى پاکیزه را حرام کرده است؟! بگو اینها در زندگى دنیا، براى کسانى است که ایمان آورده‌‏‌اند.
«کان الحسن بن علی (ع) إذا قام إلى الصلاة لبس أجود ثیابه، فقیل له: یا ابن رسول الله لم تلبس أجود ثیابک فقال: إن الله تعالى جمیل یحب الجمال فأتجمل لربی، و هو یقول: «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» فأحب أن ألبس أجود ثیابی‏»؛[13] امام مجتبی(ع) هنگامی که به نماز برمی‌خاست، بهترین لباس خود را می‌پوشید. پرسیدند: چرا بهترین لباس خود را می‌پوشید؟ فرمودند: خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد؛ از این‌رو من لباس زیبا را برای راز و نیاز با پروردگارم می‌پوشم، همو که دستور داده زینت خود را به هنگام بیرون رفتن به مساجد برگیرید.
3. پرهیز از فساد: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدین»؛‏[14] از روزی‌هاى الهى بخورید و بیاشامید! و در زمین فساد نکنید!
طبع بشر به گونه‌ای است که با وفور نعمت در نزد وی حالت طغیان و سرکشى در او رشد مى‏‌کند و به تجاوز کردن نسبت به حقوق دیگران یا زیاده‌‏روى در مصرف کردن مواد مى‏‌پردازد؛ از همین رو است که خدا به بنی اسرائیل هشدار داد و فرمود: در زمین فساد برپا مکنید.
نتیجه: از مجموع تعالیم و آموزه‌‌های دین اسلام در خصوص الگوی مصرف فهمیده می‌‌شود که الگوی مصرف در اسلام مبتنی بر سه اصل اساسی است:
۱. پرهیز از اسراف و تبذیر، 2.  استفاده از نعمت‌های الهی در حد اعتدال و میانه‌روی و دوری از خست، 3. پرهیز از ظلم و فساد.

---