Bir çox böyük Quran təfsirçiləri, istər sünnü olsun istərsədə şiə məktəbindən, bu mətləbi belə qəbul edirlərki, "Əlyəvm yəisəl- ləzinə əl islamə dinən" Maidə surəsinin üçüncü ayəsinin içərisində mötərizədə olan bir cümlədir, və bir çoxları da bu nəzərdədilər ki, bu mötərizə cümləsi əvvəldən və Peyğəmbərin (s) izni ilə olmuşdur: Çünki Allah Taala ayələrin tərtib və düzülməsini öz Peyğəmbərinin ixtiyarında qoymuşdur. Amma bu mövzu (ayələrin tərtibiümmətin ixtiyarına qoyulması) tamamıyla Quranın Allah tərəfindən kəlam və feli olan ilahi bir möcüzə əsaslarından biri, onun yazılış tərzidir, və bunu da bulirik ki, tərtib və bir üslubda yazılan bir kitabdan və yaxud yazılmışdan bir hissəsini götürməklə o yazı öz birliyini və möhkəmliyini itirib naqis olur.
Amma ayələrin əhli sünnəttərəfindən Əli (ə)- ın xilafətinigizlətmək üçün, dəyişdirilməsi rədd edilir; çünki Peyğəmbər (s) Qurani kərimə çox diqqətli idi və Quranın yazılmasında səhabənin böyük şəzsiyyətləri, Əli (ə) ibni Abbas və sair Quranda hər növ ixtilaf və tərifin və ayələrin tərtibinin pozulmasına mane olurdular.
Bundan əlavə üç xəlifənin zamanında da ayələrin təhrif olunması rədd edilir; çünki Osman əmr edib Quran cəm olub müxtəlif şəhərlərə göndərildikdə, imam Əli (ə) onu təyin etmişdir və əvvəlki üç xəlifənin ayələrə nisbət tərtib və yazılmasında təsir göstərmələri və o gəzrətin onlara qarşı etirazı görünməmişdir. Məsum imamların dövründə də, rəvayətlərin Quran oxumaq və hifz etmək savabını təsdiqləməsi, onun təhrifdən amanda olmasını bildirir. Məsum imamların zamanından sonra da bu ehtimalı vermək ləğvdir; çünki heç bir elm sahibi və təfsirçi Quranın höccət olmasında şəkk etməmiş və onda təhrifin baş verməsini qəbul etmir.
Belə ki, nəsx və kufi xəttiylə yazılan Quranlar məsum imamların vaxtından qalmışdır ki, tarixçilər onu səti olaraq qəbul edirlər. Maraqlısı budur ki, bu kətibələrdən bəziləri məsum imamlara nisbət verilir.
Nəticədə əgər bu nəzəriyyəni qəbul edək ki, Maidə surəsinin üçüncü ayəsindəki bu hissəsi ayə ilə münasibəti yoxdur. Bu məsələ isə Peyğəmbəri (s) yox digər şəxslərində ixtiyarında deyil, bu iş yalnız haqq Taalaya məxsusdur.
Deyə bilərdik ki, Maidə surəsində olan bu cümlə, başqa hissəsiylə müxalifəti yoxdur; çünki hər bir elm sahibi üçün məlumdur ki, bu surə əhd və vəfaya payidar olmaqlığa təkid edir. Bəs demək olmaz ki, Allah öz əhdini (umam Əli (ə)- ın vilayətini) camaatla sındırsın, və bu əhdi şəri əhkam əhdlərindən qərar versin, və zaman keçdikcə yaddan çıxmasın. Bunun üçündə görürük ki, ikmalidin və itmami nemət ayəsi əhkam ayələrinin içində qərar tutmuşdur.
"الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا"[1] ayəsilə üzləşdikdə iki nəzəriyyə ilə qarşılaşırıq:
A: Bəhs etdiyimiz hissə İmam Əli (ə)- ın vilayəti haqqında söz açır və mötərizə cümləsidir, amma cümlənin əvvəli və sonuyla fərqlidir.
B: Baxmayaraq ki, qeyd etdiyimiz hissə zahirdə öz əvvəli və sonuyla müxalifdir, amma diqqət etsək onların arasında olan rabitəni hiss edərik.
Murdar və qanı (yeməyi) sizlərə haram oldu. Bu gün (o gündür ki,) kafirlər zisin dininizdən naümüd olurlar. Onlardan qorxmayın məndən qorxun. Bu gün dininizi sizin üçün kamil və nemətlərimi sizlərə tamamladım islam dininiz olması üçün razı oldum.
Birinci nəzəriyyəni açıqlaması:
Doğru cavab almaq üçün, məcbur olub mətrəh olmuş nəzəriyyəni illət baxımından araşdırırıq.
A. 1. Yuxarıda qeyd olunmuş ayənin bir hissəsi mötərizə cümləsi, Allahın iradəsiylə Maidə surəsinin ayələri nazil olduğu zamandan, onlarla birlikdə və onların arasında nazil olmuşdur.
A. 2. Nəzərdə tutduğumuz bu hissə Peyğəmbərin izni və o həzrətin göstərişiylə və vəhy katiblərinin vasitəsiylə, başqa bir yerdən Maidə surəsinə köçürülə bilər.
A. 3. Əhli sünnət tərəfindən (əgər qəbul etsək) xüsusiylə də xilafət tərəfdarları tərəfindən əgər Qurana əl atmışdırlarsa; ya Peyğəmbərin (s) vaxtında və ya məsum imamların zamanında bu iş baş vermişdir. Və yaxud hicrətin 329- cu ili Əli ibni Məhəmməd Səmri imam Zamanın (ə) sonuncu naibinin vəfatından sonra baş vermişdir. Amma Peyğəmbərin (s) bu işdə diqqəti, vəhy kitabələrinin Qurani kərimə olan əlaqəsi və məhəbbəti, bundan əlavə Quran hafizlərinin zəhməti və onu öz sinələrində əzbərləyib hifz etmək, tamamiylə buna mane olur ki, ö zamanda bir şəxs Quranda təhrif və ya ayənin yerini dəyişməyə səy göstərsin və o əziz kitabın nizam və tərtibini bir- birinə vursun.
Əgər desək ki, Qurani kərimin ayələrində olan qarışıqlıq, xilafətin qəsb olduğu zaman və haqqın bəni üməyyə və bəni Abbas tərəfindən gizlədildiyi dövrdə baş vermişdir, belə halda həqiqətin ziddinə çıxmışıq.
Çünki, birincisi: Quranı kərim Peyğəmbərin dövründə yazılmış idi[2] və birinci on illikdə müxtəlif məntəqələrə göndərilmişdir[3] və bütün müsəlmanların Quran ayələrinə xəbərdar idilər. Peyğəmbərin (s) əshabı da Quranın ayələrinin tərtibindən xəbərləri var idi. Yuxarıdakı mətləbləri bir- birinin kənarında qoyduqda, daha ayələrin tərtib və tərkibini dəyişdirmək üçün başqasına yer qalmır.
İkinci: İmam Əli (ə) öz hakimiyyəti dövründə (hicrətin 35- 40- cı iləri) siyasi və başqa imkanları təhrifə qarşı var idi; amma bu mövzularda heç bir şey buyurmamışdır və insanları belə bir işdən qadağan etməmişdir. Bundan da üstün, rəvayətdə bizə çatmışdır ki, o həzrət, Osmanın vasitəsiylə yığılıb yazılan Quranları təyid edərək buyurmuşdur: Əgər məndə bu işə rəgbərçilik etsəydim, Osmanın etdiyi işi edərdim.[4] Bu rəvayətdən əlavə bu cəm olan Quranlar həmin vəhy olmuş quranlardır ya yox? Sualının cavabında buyurur: Hər vaxt ona əməl etsəz cəhənnəm odundan nicat tapıb, cənnətə daxil olarsız; çünki onda bizim höccətimiz, bizim haqqımız və bizdən itaət etməyin vacib olması açıqlanmışdır.[5]
Həzrəti Əli (ə) və məsum imamların dövründən sonra da Qurana etimad etməyə qadağan olunmamışdır bəlkə də rəvayətlərdən Quranı hifz etməyi tövsiyə edilib və Quranla müxalif olan hədisləri rədd etmək bildirilir. Bundan başqa bir çox dəlillər Quran ayələrinin təhrifdən amanda qalmasını isbat edir.
Amma desək vilayət ayəsi xilafət tərəfdarları tərəfindən qeybəti suğradan sonra təhrif olunmuşdur; bu da qəbul olunur:
Çünki, bir çox nüsxələr qeybəti kübranın vaxtında təsadüf edir və bunlardan bəziləri (demək olar) məsum imamların öz əlləriylə yazdıqlarıdır. Başqa bir tərəfdən isə heç bir Quran alimi, və Quranda naqislik olaraq təhrifə qail olanla[6] da bunu qəbul etmir; indiki dövürdə Quran ayələrinin dəyişdirilməsi və yaxud mətnin dəyişdirilməsi rədd olunaraq, Quranın kamil olmasını qəbul edirlər.
A. 4. İndi isə növbə ikinci ehtimala çatır; yəni ayələrin yeri dəyişilməsi Peyğəmbərin (s) vasitəsiylə olmuşdur. Baxmayaraq ki, bu nəzəriyyə sualdan kənardır, amma cavabsız qoymaq olmaz. Şiənin böyük təfsir alimlərindən bəziləri,[7] ayələrin tərtibi Peyğəmbərin ixtiyarında qoyulmasını qəbul edərək deyirlər: Baxmayaraq ki, ayələrin tərtibinin ümmətin ixtiyarına qoyulmasını bir çoxu qəbul edir; amma bunun ziddinə çoxlu iddialar olmuşdur. Birincisi budur ki, Quran İlahi bir möcüzədir və möcüzə isə toplumun tək olmasıdır, əgər onun bir qisməti aradan gedərsə o toplum və cəmlik nabud olub öz birliyini itirir. Ətraflı olaraq Quran kitablarında isbat olmuşdur ki, Quranın möcüzə olmasının bir qisməti də onun tərtibi və yazılmışıdır.[8] Bəs onu ümmətin və ya Peyğəmbərin (s) ixtiyarında olmağı, kəlam və əmrin Allah tərəfindən olmadığını isbatlayır, və bu halda nəticə batildir, çünki ayələrin tərtibi Peyğəmbərin (s) ixtiyarına qoyulması məntiqdən kənar və yaxud batildir. Bunu sabit etmək üçün bir çox dəlillər gətirilmişdir ki, oxucunu bu mövzuda ətraflı kitablara baxmasını məsləhət görürük.[9]
a) bəndindən yalnız bir ehtimal qalmışdır və o da birinci nəzəriyyədir. O bundan ibarətdir ki, Qədir xum barəsində olan ayə özündən əvvəlki və sonrakı ayələrin arasında Allahın iradəsiylə qərar tutmuş və heç bir kənar şəxsin və beləliklə Peyğəmbərin (s) də bu işdə əli yoxdur. Bu işin fəlsəfəsi nə idi; onun həqiqəti bizlərə gizlidir. əlbəttə bu mövzuda bir neçə dəlil açıqlanmışdır, biz də onlardan birinə işarə edirik:
b) Allah Taala, bunun üçün imam Əli (ə) ləqəblərindən Quranda gətirməmişdir, bunun üçün, yəni ümmətin arasında ixtilaf və Qurandan üz çevirmələrinin qarşısını alsın, və ayənin bu qismətini əhkam ayələrinin arasında gətirmişdir ki, təəssübün qarşısını alıb, onları Quranla üz- üzə gəlməkdən çəkindirsin.
O cür ki, insan öz qiymətli əşyasını gizlədir ki, hər kəs onu görməsin.
Bütün bunlar, o zamandır ki, vilayət ayəsi Maidə surəsinin əvvəldə olan ayələriylə müxalif olmasını qəbul edək.
v) Başqa bir ehtimal da var və o bundan ibarətdir, bəhs etdiyim hissə bu surənin başqa ayələriylə məna cəhətindən birdir. O cür ki, Maidə surəsinin ayələrinə diqqət etdikdə nəticə alırıq vədəyə əməl etməyə bu surətdə çoxlu təkid olunmuşdur. İstər Allah Taalayla insanlar arasında olsun və ya insanların bir- birinin arasında olsun.
Allahın bəndələrinə olan vədələrindən biri də ismətini tamamlayıb, dinini kamil etməkdir; Əli (ə)- ın vilayətini Peyğəmbərin (s) canişini və Allahın yer üzündə xəlifəsi bilməkdir.
Bu vədənin başqa bir cəhətidə vardır çünki vilayət insan həyatının bütün üstünlüyünü istər şəxsi istərsədə ictimai olsun əhatə edir. Bəs Allahın bəndələrinə ən açıq qarşılığı vədəsini təkid edib, başqa vədələrinin arasında ona işarə edir ki, zaman keçdikcə yaddan çıxıb unudulmasın. Bu cür də demək olar ki:
Bunun üçün də ayənin bu hissəsi əhkam ayələrinin arasında gəlmişdir.
Qədir xum məsələsi, ona aid olan ayələr, əshabın təbrikləri və mövzusunda əlavə mütaliə üçün aşağıdakı mənbələrə müraciət etmək lazımdır:
- Müsnəde Əhməd ibni Hənbəl, cild 1, səh 48- dən 370- ə cild 6, səh 401
- Sünəne ibn Mace, cild 1, səh 55- 60
- Əl- müstədrək əla Əlsəhiheyn, Hakim Nişaburi, cild 3, səh 118- 613
- Əl- ğədir, Əllamə Əmini cild 1
Götürülmüş mənbələr:
- Corci Zeydan, Tarixe təməddone islam, tərcüme Əli Cəvahir kəlam.
- Cavad Əli, Əl- müfəssəl fitarixul ərəb qəbləl islam.
- Şeyx Əbu Əbdullah Zəncani, Tarixul Quran.
- Əhməd ibni Əbu Yəqub, Tarixe Yəqubi.
- Əli ibni Ələsir. Kamil ibni Ələsir fi- tarix.
- Səlim ibni Qeys həlali, Ketabe Səlim ibni Qeys.
- Əbdul Rəhman Əl- suyuti, əl- itqan fi- ulumil Quran.
- Tərcümeye Məhəmməd Baqir Musəvi Həmədani, Əl- mizan fi- təfsirul- Quran.
- Seyyid Əbül- Fəzl mir Məhəmmədi, Tarix və ulume Qurani.
[1] - Maidə surəsi, ayə 3
[2] - İslamdan əvvəl ərəb xətlərindən biri də nibti xətti (yazılış idi). Hicazın şimalında olan Nibti tayfasına mənsub olmuş zaman keçdikcə nəsx xətti ondan götürülmüş və Quranın tanınmış yazılışı olmuşdur. Cavad Əli, Əlmüfəssəl fi tarixi ələrəb qəbl əlislam, səh 153 Şeyx Əbu Əbdullah Zəncani, tarixul- Quran, səh 48
[3] - Osman, öz dövründə olan quranın üzündən bir neçə Quran çıxartdırıb müxtəlif şəhərlərə Kufə, Bəsrə, Mədinə, Şam, Bəhreyn, Misir, Yəmən və Əl- cəzairə göndərdi. Əhməd ibni əbu Yəqub. Tarix Yəqubi, cild 2, səh 158
[4] - Əli ibni Ələsir, Kamil ibni əsir fit- tarix cild 3, səh 112
[5] - Səlim ibni Qeys həlali, kitabe Səlim ibni Qeys, səh 312
[6] - Əbdul Rəhman Suyuti, Əl- itqan fi ulumil Quran cild 1, səh 72
[7] - Tərcümeye Məhəmməd Baqir Musəvi Həmədani, Əlmizan fi təfsiri Quran.
[8] - Seyyid Əbulfəzl Mir Məhəmmədi, Quran elmləri və tarixi, səh 197
[9] - Bax: Mənahilul- irfan, cild 2, səh 309