Мөһтәрәм суал верәнин гәтијјәтлә ҹәнаб Әли ибн Зејдин Әбу Бәкрин хилафәтинин дүзҝүн олмасынын тәсдигини гејд етмәсинә бахмајараг чохлу тәдгигатдан сонра һеч бир әдәбијјатда белә бир иддианын доғрулуғуна әсаслы сәнәд тапа билмәдик. Бу ҹәһәтдән, суалын арашдырылмасында иддианын доғру олмасыны фәрз едирик вә арашдырма јолу илә ҹаваб вермәјә башлајырыг.
Гуранда, Тәтһир (паклыг) ајәсиндә ҝәлиб ки, Аллаһ-таала Әһли-Бејтдән (әлејһимуссалам) һәр ҹүр ҝүнаһ вә чиркинлији пак етмәк истәр. Бу ајә, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Әһли-Бејтинин (әлејһимуссалам) исмәт вә ҝүнаһсыз олмаларына дәлаләт едир. Елә бир исмәт ки, онларын бүтүн әмәлләринин инсанлар үчүн һөҹҹәт олмасына дәлаләт едир вә онларын әмәлләринин һәр јердә мејар олмасыны да јеринә јетирир. Белә олан һалда әҝәр Зејд ибни Әли (рәһмәтуллаһ) өз атасы кими Әһли-Бејтин (әлејһимуссалам) зүмрәсиндән һесаб олунурса, онун Әбу Бәкрин һакимијјәтинин етираф етмәси әслиндә бу һөкумәтин шәриәтдә доғрулуғуна дәлил олур. Амма шиә вә сүнни алимләринин васитәси илә чохлу сајда рәвајәтләрә әсасән, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) заманында Онун әтрафында олан беш нәфәрдән башга, нә Үммү Сәләмә, нә Аишә вә нә дә гејриләри о Һәзрәтин Әһли-Бејтинин (әлејһимуссалам) сырасында гәрар тутмурлар. Әлбәттә, шиә рәвајәтләриндә имам Һүсејнин (әлејһиссалам) нәслиндән олан доггуз диҝәр Имамлырын да (әлејһимуссалам) адлары о беш нәфәрлә бирликдә зикр олунмушдур.
Башга тәрәфдән, “Әһл” сөзү әрәб дилиндә һәмишә сөз бирләшмәсинин биринҹи тәрәфидир вә онун јәни, сөз бирләшмәсинин икинҹи тәрәфининин мәнасыны тамамлајыр. Гејд олунмуш ајәдә дә “әһл” сөзү “бејт” сөзүнә нисбәт верилмишдир. Мәлумдур ки, ајәдәки бејт сөзүндән мәгсәд, ев вә мәскән мәнасында дејилдир. Чүнки, әҝәр белә олсајды ајәнин назил олдуғу Үммү Сәләмәнин еви дә бу мәнаја аид олар вә Үммү Сәләмә дә Әһли-Бејтдан сајылмыш оларды вә ајәдә ән чох о нәзәрдә тутуларды. Амма чохлу сајда рәвајәтләрдә Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Үммү Сәләмәнин бу ајәјә аид олмадығыны тәсдигләјир вә бу мәнада Әли ибн Зејд дә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нәслиндән олдуғуна бахмајараг Әһли-Бејтдән (әлејһимусссалам) сајылмыр.
Буна бахмајараг, Әли ибн Зејдин шәхсијјәти һаггында ону гејд етмәк лазымдыр ки, алиҹәнаб, тәгвалы, иманлы, шүҹаәтли, зүлмә гаршы мүбаризә апаран вә мәсум Имамларын (әлејһимусассалам) шәхсијјәтини чох гәбул едиб, разылығыны әлә ҝәтирә билән бир шәхсијјәт олуб. Елә бир шәхсијјәт ки, әмәвиләрин зүлм вә гәсбкарлығыны гәбул етмәмиш, мәзлум вә шәһид ҹәдди Һүсејн ибн Әлинин (әлејһиссалам) интигамыны алмаг үчүн гијам етмиш вә бу јолда ҝөрүнмәшмиш рәшадәт ҝөстәрмишдир. Ҝөрәсән инанмаг олар ки, белә бир шәхсијјәт вә парлаг кечмишли бир мөмин, Гуран ајәләринин вә ҹәдди Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) хилафәт һаггында бујурдугларындан хәбәрсиз олсун?!
Одур ки, Зејд ибн Әлинин (рәһмәтуллаһ) бу сөзү демәси сырф иддиадан башга бир шеј дејилдир вә белә нәзәрә ҝәлир ки, кимләрсә һәгигәти тәрсинә ҝөстәрмәкдән өтрү, гәсдән белә бир илаһи шәхсә јалан нисбәт верибләр.
Суала ҹаваб вермәздән әввәл гејд етмәк лазымдыр ки, суал верән ачыгладығы мөвзуја аид һеч бир сәнәд вә дәлил гејд етмәмишдир. О сәбәбдән биз дә бу мөвзуда тутурлы бир дәлил тапа билмәдик вә гејд етмәк лазымдыр ки, әввәла сырф иддиа етмәклә һансыса бир елми мәсәләни исбат етмәк олмаз вә белә бир иддианын дәјәри олмаз башга тәрәфдән, бәзи гајнагларда Зејд ибн Әлинин Әбу Бәкрин хилафәтини тәсдиг етмәси олдуғуну фәрз етсәк дә, онда бу мөвзуда бәзи әламәтләрә диггәт етмәклә мәсәләјә даһа јахшы ајдынлыг ҝәтирә биләрик. Бунунла да белә бир нисбәтин нә гәдәр зәиф вә гејри-дүзҝүн олмасы бизләрә ајдын олар. Она ҝөрә әввәлҹә, Зејд ибн Әлинин шәхсијјәти вә сөзү ҝедән мөвзу илә руһијјәсинин нә гәдәр ујғун олуб-олмамасыны арашдырырыг.
Зејд ибн Әли имам Багирдән (әлејһиссалам) сонра гардашлары ичәрисиндә ән шүҹаәтли, заһид, сәхавәтли вә тәгвалы мөминләрдән бири иди.[1] Атасы Әли ибн Һүсјен (әлејһиссалам) јәни, имам Сәҹҹад (әлејһиссалам) иди. О, һиҹрәтин 120-ҹи илиндә сәфәр ајында әмәвиләрлә мүһарибәдә шәһид олур. Бу шәхсијјәтин мәгамы һаггында ону демәк кифајәтдир ки, Әли ибн Зејд әмәвиләрлә гијама ҝедәркән имам Садиг (әлејһиссалам) бујурду: “Вај о кәсин һалына ки,, онун фәрјадыны ешидә амма, она көмәјә тәләсмәјә!”[2] Һәмчинин, Һәзрәт онун шәһадәти хәбәрини ешитдикдә, чох гәмләнир вә онун әза мәрасимини иҹра етмәкдән өтрү мин динар пул да хәрҹләјир.[3] Демәли, онун шүҹаәтли, мөмин вә мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) јанында чох уҹа мәгамлы бир шәхсијјәт олмасында һеч бир шәкк-шүбһә јохдур.[4] Амма бир мәсәләни гејд етмәк лазымдыр ки, бир нәфәрин бу гәдәр тәгва вә иман саһиби олмасы онун мәсум вә сөзүнүн һамы үчүн дәлил олмасына дәлаләт едирми?! Јәни, белә бир инсан һәр саһәдә һарам бујурулмушлары тәрк едиб, ваҹибләрә әмәл етмәклә ислами дәјәрләр әмәл етмәсә вә һәтта хошаҝәлмәз ишләрә дә ҝөз јуммасы (мәкруһата) гејри-мүмкүн олсун. Мәсум Имамлардан (әлејһимусслам) башга ади инсанлар вә белә бир мәгама чата биләрләр.
Башга сөзлә десәк, ола билсин кимсә исмәтин белә бир мәгамына чатсын, амма исмәтин бу мәрһәләси вә ҝүнаһдан узаг олмаг ади бир шәхсин сөзүнүн һөҹҹәт олмасына дәлаләт етмир. Бу мәсәләдә мејар олан гејд будур ки, нәзәрдә олан исмәт имамәтлә бирликдә олмалы вә бу имамәт дә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә кечмиш Имамларын (әлејһимуссалам) тәватур һәддиндә (тәватурлә) бизә чатан рәвајәтләри васитәси илә тәсдиг олунмалыдыр. Белә олан һалда әҝәр фәрз олунса ки, Зејд ибн Әли (рәһмәтуллаһ) Әбу Бәкрин хилафәтини тәсдигләсә дә, бу онун хилафәтинин доғрулуғуна дәлил ола билмәз.
Ола билсин дејилсин ки, о да диҝәр Имамлар (әлејһимусссалам) кими шиә вә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) дә Әһли-Бејтиндән (әлејһимуссалам) сајылыр. Демәли Тәтһир ајәси о шәхсә дә аид олуб, о да имамәт вә исмәт мәгамына малик ола биләр!
Ҹавабында гејд етмәк лазымдыр ки, ајәдә “әһл” вә “ал” ифадәләри мүтләг мәнада тајфа,[5] аилә, ев вә евә аид олан бүтүн мәналара аид олмасына бахмајараг Тәтһир ајәсиндә “әһл” сөзүндән мәгсәд башга мәна нәзәрдә тутулур. Јәни, мәнада илк һәрфи мәна горунмагла јанашы мәһдуд мәнада ишләнир. Чүнки, чохлу рәвајәтләр вар ки, Тәтһир ајәсинә[6] Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) о заман евиндә олан беш нәфәр Мәсумлар (әлејһимуссалам) вә имам Һүсејнин (әлејһимуссалым) нәслиндән олан доггуз Имамдан (әлејһимуссалам) башга кимсә аид дејилдир.
Бу мөвзуда шиә вә әһли-сүннә мәнбәләриндән чохлу рәвајәтләр зикр етмәк олар ки, биз онларын бир нечәсинә ишарә етмәклә кифајәтләнирик.
Ибн Ҹәбр Нәһҹүл-иман китабында белә јазыр: Мәһәммәд ибн Мәһәммәд ибн Номан, Шејх Муфид ады илә танынмыш алим јазыр: Бу ајә, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ән танынымыш вә үстүн зөвҹәләриндән бири Үммү Сәләмәнин евиндә назил олур. О, рәвајәти Үммү Сәләмәјә нисбәт верәрәк дејир: Үммү Сәләмә нәгл едир: “Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) евдә иди. Әли (әлејһиссалам) Фатимә, Һәсән вә Һүсјен (әлејһиссалам) дә Һәзрәтин јанында идиләр. Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) онлары да Хејбәри әбасынын алтына ҹәм едәрәк бујурду: Илаһи! Бунлар мәним Әһли-Бејтимдирләр!” О заман Тәтһир ајәси назил олду вә Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бу ајәни онлара тилавәт етди. Сонра мән (Үммү Сәләмә) үзүмү Ислам Пејғәмбәринә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) тутуб сорушдум: Ја Рәсуләллаһ! Мән дә сәнин Әһли-Бејтиндәнәнми? Һәзрәт бујрурду: “Сән јахшы гадынсан вә хејирдәсән!” Мәрһум Шејх Муфид бу сөзүн изаһында јазыр: “Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ачыгламыр ки, сән дә Әһли-Бејтдәнсән!”[7]
Белә рәвајәтләр шиә тарихиндә нәгл олунмуш рәвајәтләрдән һәддән атыг вар вә онлардан Һәдис Кәсаны гејд етмәк олар.[8]
Әһли-сүннә алимләринин китабларында нәгл олунан рәвајәтләрдә дә Әһли-Бејт кәлмәси адларынын зикр етдијимиз беш нәфәр һаггында ҝәлдији чохлу гејд олунмушдур. Нүмунә үчүн Ибн Ҹәрир Тәбәри јазыр: “Мәһәммәд ибн Әл-Мүсәнна....Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нәгл едир ки, Һәзрәт бујрур: “Бу ајә беш нәфәр һаггында назил олмушдур. Мән, Әли, Һәсән, Һүсејн вә Фатимә.”
Јенә дә башга бир јердә Тәбәри ајәдәки Әһли-Бејт сөзүнүн тәфсириндә бу беш нәфәрин адыны чәкир вә бир рәвајәт нәгл едәрәк јазыр: “Ибн Вәки сәнәдинин Ислам Пејғәмбәринә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) јетишдији рәвајәти бир дәстә Әнәсдән нәгл едир: “Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) алты ај һәмишә намаз вахты Фатимәнин (саламуллаһу әлејһа) гапысынын ағзында дуруб бу ајәни охујур: ”Еј Әһли-бeјт! Аллaһ сиздəн чиркинлији (ҝүнaһы) јox eтмəк вə сизи тəртəмиз (пaк) eтмəк истəр!”[9]
Гејд олунмуш һәр ики тајфанын рәвајәтләриндән әлавә, ону да нәзәрә алмаг лазымдыр ки, ајәдәки әһл сөзү мүтләг вә үмуми мәнада ишләнмәмишдир. Бу сөз һәмишә сөз бирләшдирмәсинин мәнасыны тамамлајыр. Јәни, бу сөз өз-өзлүјүндә там мәна тапмасындан өтрү башга бир кәлмәјә нисбат верилмәлидир. Мәсәлән, иман-әһли, иран-әһли вә с.... Тәтһир ајәсиндә дә “әһл” кәлмәси “бејт” сөзүнә нисбәт верилмиш вә бир чох тәфсирчиләрин нәзәријјәсинә ҝөрә ајәдәки “бејт” сөзү ев мәнасында дејил. Чүнки, әҝәр ајәдә “бејт”дән мәгсәд ев вә мәскән олсајды, о заман бу ајәнин назил олдуғу евин саһиби, јәни Үммү Сәләмә, ајәнин илк мүхатәби вә бариз нүмунәси сајыларды, һалбуки, белә дејилдир.
Амма, Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нәгл едилмиш чохлу рәвајәтләрә әсасән, нә Үммү Сәләмә, нә Аишә вә нә дә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һеч бир зөвҹәси Әһли-Бејтә (әлејһимуссслам) аид дејилдир. Демәли, мәлум олур ки, ајәдә “бејт”дән мәгсәд “пејғәмбәрлик вә рисаләт евидир”.
Бир чох ашкар вә ишарәвари рәвајәтләр вар ки, ајәдәки бејт сөзүнүн “рисаләт вә пејғәмбәрлик” евинә мүнһәсир олмасына аид олдуғуна дәлаләт едир. Ајәдәки бетј сөзүнүн “рисләт вә пејғәмбәрлик” евинә[10] вә ја имам Әлинин (әлејһиссалам) вә Фатимәнин (саламуллаһи әләјһа), о ҹүмләдән беш нәфәрә вә имам Һүсејнин (әлејһиссалам) нәслиндән олан доггуз Имама (әлејһимуссалам) аид олмасына дәлаләт едән рәвајәтләрин сәнәди дәгиг вә доғру јолла Мәсумлара (әләјһимуссалам), Гуран ајәләринә вә ја әглин гәбул етдији дәлилләрә чатмасы илә мөтәбәр сајылыр. Она ҝөрә дә Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) һаггында өзүндән сонракы мәгамлары вә Аллаһын разылығына әсасән, онларын хилафәтә даһа чох лајиг олмасы һаггында етирафындан сонра Зејд ибн Әлинин һансыса нәзәрини әсасланмаг олмаз.
Амма, әсас мәсәлә бурдадыр ки, Сәгифә һадисәсинин сијаси-һәрби олмасыны етираф едикдән сонра Зејд ибн Әлинин Әбубәкрин хилафәтинин доғрү олдуғуна етираф етмәси иддиасынын өзү доғру ја јох?!
Әввәлдә гејд етдијимиз кими Зејд ибн Әли чох иманлы, тәгвалы вә пәрһизкар бир шәхсијјәт олуб вә Аллаһ-тааланын разылығыны әсас гәрар верән олмушдур. Өз гәһрәманлығында вә мәрданәлијиндә о гәдәр габаға ҝетимишди ки, мәсум Имамларын (әлејһимусссалам) хүсуси еһтирамыны әлә ҝәтирә билмиш вә онлар һәмишә Зејд ибн Әлидән јахшы ад апармышлар. О елә бир шәхсијјәт олуб ки, әдаләтсизликлә мүбаризә апармыш вә һеч вахт зүлмү гәбул етмәмишдир. О, һәмчинин тағут вә залымларын мүгабилиндә гијам етмиш вә ҹәдди Һүсејн ибн Әлинин (әлејһиссалам) интигамыны алмаға чалышмышдыр. Онун гијамы “Зејдин гијамы” ады илә тарихә дүшмүшдүр. Бу мүбаризәнин мәнасы истәр әмәвиләр вә истәрсә дә гејриләринин Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Әлһи-Бејтнин (әлејһимусссалам) һаггыны гәсб едәнләрлә барышмамағы чатдырыр.
Ҝөрәсән о заманда белә бир елми вә мәнәви шүҹаәтә малик олан шәхс һаггында Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Әһли-Бејт (әлејһимусссалам) һаггында олан Лејләтул-мәбит, Гәдир-Хум вә саир ҝөстәришләрини унудуб Әбу-Бәкрин хилафәтини тәсдигләмәси нәзәрини тәсәввүрә ҝәтирмәк мүмкүндүрмү?!
Беләликлә, белә бир һәгиги мөминин јолуна диггәт етдикдә гәтијјәтлә демәк олар ки, она верилмиш олан бүтүн төвһмәт вә налајиг һәрәкәтләр Зејд ибн Әли кими шәхсијјәтин мәгамындан узагдыр вә бүтүн бунларын һамысы әсл тарихи һәгигәтләри өрт-басдыр едиб әксини ҝөстәрмәкдән өтрүдүр. Бизә дә белә бир әсассыз иддианы едәнләрдән вә Зејд ибн Әли кими шәхсијјәтә нисбәт вердикләри сөзә ҝөрә мөтәбәр дәлил тәләб едирик. Бахмајараг ки, белә бир мөвзуну фәрз етмәклә дә олса өз зеһнимиздә тәсәввүр едә билмирик.
Истифадә олунмуш әдәбијјат:
1. Әби Ҹәфәр Мәһәммәд ибн Ҹәрир Тәбәри, Ҹамеул-бәјан ән тәвили ајатил-Гуран.
2. Әл-Мүнҹид фил-лүғәт.
3. Хои, Сејјид Әбул-Гасим.
4. Зејнәддин Әли ибн Јусиф ибн Ҹәбр, Нәһҹүл-иман, тәһгиг Сејид Әһмәд Һүсејни.
5. Шејх Сәдуг, Ујун-Әхбарир-Рза (әлејһиссалам).
6. Әли ибн Иса ибн Әл[11]-Фәтһ Ирбили.
7. Фәзл ибн Һәсән Тәбәрси, Еламул-вәра би әламул-һуда.
8. Гумми, Шејх Аббас, Мәфатиһул-ҹинан.
[1] Фәзл ибн Һәсән Тәбәрси, Әламул-вәра би әламил-һуда, ҹ.1; сәһ.493.
[2] Шејх Сәдуг, Ујуну әхбарир-Рза (әлејһиссалам),ҹ.1; сәһ.225.
[3] Фәзл ибн Һәсән Тәбәрси, Әламул-вәра би әламил-һуда, ҹ.1; сәһ.495.
Әбул-Гасим Хои, Мөҹәм риҹалул-һәдис, ҹ.7; сәһ.356.
[5] Әл-Мүнҹид фил-лүғәт, сәһ.20, әһл сөзү.
[6] “Еј əһли-бeјт! Аллaһ сиздəн чиркинлији (ҝүнaһы) јox eтмəк вə сизи тəртəмиз (пaк) eтмəк истəр!” (Әһзаб сурәси, 33)
[7] Зејнәддин Әли ибн Јусиф ибн Ҹәбр, Нәһҹүл-Иман, сәһ.78.
[8] Шејх Әббас Гуми, Мәфатеһул-Ҹинан, сәһ.1021.
[9] Әбу Ҹәфәр Мәһәммәд ибн Ҹәрир Тәбәри, Ҹамеул-бәјан ән тәвил ајатил-Гуран, ҹ.22; сәһ.9.
[10] Шејх Әббас Гуми, Мәфатеһул-ҹинан, сәһ.901.