Bu suala cavab vermək üçün bir neçə müqəddimni söyləmək məcburiyyətindəyik:

Birinci müqəddimə: Nəfs və onun mərtəbələri:

İnsanın həqiqi mahiyyəti üç qat və şaxədən (heyvani, insani və ilahi) ibarətdir. Qurani-Kərimin ayələrindən də tam məlum olur ki, insanın ruh və nəfsi üç mərtəbədən ibarətdir:[1]

1- Nəfsi əmmarə ya insanın heyvani qatı:

İnsanın heyvani qatı şəhvət, qəzəb və nəfsani meyllərlə xarakterizə olunur.[2] Quran bu qəbil daxili meyl və nəfsani haləti-ruyiyyəni “nəfsi-əmmarə” adlandırır və israrla bildirir : “Nəfs (insanı) daim pisliyə əmr edəndir”.[3]

Elə buna görə də ona əmmarə (pisliklərə əmr edən) deyirlər. Bu mərtəbədə hələ ağıl və iman o qədər də qüdrətə malik deyllər ki, inadkar və itaətdən boyun qaçıran nəfsi ram etsinlər. Hətta bir çox yerlərdə ona təslim olur və inadkar nəfsin qarşısında məğlub olurlar.

Misir valisi Əzizin zövcəsinin[4] dili ilə bu mərtəbəyə belə işarə edilir:

«و ما أبرئ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ»

“Mən öz nəfsimi təmizə çıxarmaq istəmirəm. Çünki, (insanın) nəfs(i) daim pisliyə əmr edəndir”.[5]

2- Nəfsi-ləvvamə:

“Nəfsi-ləvvamə” də nəfsin bir mərtəbəsidir; təlim-tərbiyə və mübarizədən sonra insan bu mərtəbəyə yüksəlir. Bu mərtəbədə insanın bəzən, tüğyan edən daxili hislərinin təhriki altında, günah etməsi mümkündür, lakin tez peşiman olur, özünü qınayıb danlamağa başlayır, günahı təmizləmək qərarına gəlir, qəlb və ruhunu tövbə suyu ilə yuyur.

Qurani-Kərim bu mərtəbəni “nəfsi-ləvvamə” adlandırır və deyir: “Və and içirəm özünü məzəmmət edən nəfsə (ki, Qiyamət haqdır).”[6]

3- Nəfsi-mütməinnə:

“Nəfsi-mütməinnə” nəfsin elə bir mərətəbəsidir ki, insan tam təmizlənmə, saflaşma və özünütərbiyədən sonra o mərtəbəyə yetişir. Bu mərtəbədə tüğyan edən daxili

meyllər özlərində ağıl və iman ilə döyüşmək üçün güc görmürlər. Çünki ağıl və iman o qədər güclü olurlar ki, nəfsani istəklər onların qarşısında nəzərəçarpacaq bir gücə malik olmurlar.

Bu peyğəmbərlərin, övliyaların və onların həqiqi davamçılarının məqamıdır. O həqiqi davamçılar müqəddəs ilahı insanların məktəbini keçmiş, iman və təqva dərsi öyrənmiş, illərlə nəfslərini paklamaqla məşğul olmuş və ən nəhayət, böyük mücadilədən sonra bu mərtəbəyə yetişmişlər.

Quran bu mərtəbəni “nəfsi-mütməinnə” adlandırıb buyurur:

“Ey (təqvanın kamalı sayəsində) arxayın olmuş nəfs (elə bir məqama yetişmiş nəfs ki, həvayi-həvəslər və şeytanlar onu azdırmağa qadir deyildir), dön Rəbbinə, sən Ondan, O da səndən razı olaraq! Mənim bəndələrimin zümrəsinə daxil ol! Və Mənim Cənnətimə daxil ol!”[7]

İkinci müqəddimə:İblis və şeytan:

1. İblis:

İblis dedikdə xüsusi bir şeytan nəzərdə tutulur. O cinlərdəndir, etdiyi çoxlu ibadətlərin sayəsində mələklərin cərgəsinə qoşulmuşdu, lakin itaətsizlik göstərdikdən sonra yolu onlardan ayrıldı və o uca məqamdan süqut etdi. Çünki Allahın əmrinə itaət etmədi və aşkara günahkarlıq etdi.[8]

2- Şeytan:

Şeytan kəlməsi “şətən” kökündəndir, müxalifət etmək və uzaqlaşmaq mənasını daşıyır. Tüğyan edən hər bir inadkar və itaət göstərməyən varlığa şeytan deyilir; istər insan cinsindən olsun, ya cinn, ya da heyvan cinsindən.[9]

Sözümüzə dəlil olaraq Qurandan bu ayəyə istinad edirik: “Beləcə hər bir peyğəmbər üçün insan və cin şeytanlarından düşmənlər qoyduq”.[10]

İblisi itaətdən boyun qaçıran fitnəkar və tüğyan edən təxribatçı bir varlıq olduğuna görə “şeytan” adlandırmışlar.

Üçüncü müqəddimə: Nəfsi-əmmarə ilə şeytanın əlaqəsi:

Nəfsi-əmmarə, həqiqətdə, şeytanın alətlərindən, insana nüfuz etmək və ona hakim kəsilməyin yollarından biridir və şeytanın qöşun və əsgərlərindən hesab olunur.

Beləliklə, xarici şeytan olaraq İblisin vəsvəsəsi çöldən, daxili şeytan olaraq nəfsi-əmmarənin təhrik və tələbləri içəridən insanı süqut və tənəzzülə aparıb çıxardır.

Şeytanın bütün təlaşı insanı azdırmaq və həqiqətə çatmasının qarşısını almaqdan ötrüdür. Bunu etmək üçün o, Allahın izzətinə and içmişdir. Belə ki, Quranda belə qeyd edilir: “(İblis) dedi: “İzzətinə and olsun ki, onların hamısını (Adəmin nəslinin hamısını) aldadıb doğru yoldan çıxaracağam. Onların arasından Sənin xalis və seçilmiş bəndələrin istisna olmaqla.”[11]

Bu ayədə işlənən “əğva” (aldatmaq) kəlməsi “ğey” kəlməsindən düzəldilmişdir ki, “artımın əksi” mənasını kəsb edir, artım da reallıq və həqiqətə çatmaq üçün inkişaf mənasını öz qoynunda gizlətmişdir.[12]

Şeytan Allahın izzətinə and içmişdir ki, insanı yolundan azdıracaqdır.[13] O, insanı düz yoldan sapdırmaq üçün addım-addım irəliləyir, insanı öz təlqin və vəsvəsələrinin təsiri altına salır, axırda insanın özü də bir şeytana çevrilir və onun vasitəsilə başqa insanlar da yollarından azdırılır.

Şeytanın vəsvəsəsinin təsiri altında heyvanı istək və meyllərinə təslim olmuş insan nəfsi-əmmarənin toruna düşmüşdür.

Həzrət Əli (ə) buyurur: “Nəfsi-əmmarə ikiüzlü insan kimi adama yaltaqlanır və dost cildində insana yaxınlaşır ki, onu özünə tabe edib hakim kəsilsin və onu sonrakı mərhələyə salsın.”[14]

Şeytan imanı zəif olan insanları vəsvəsə edir və şəhvanı meyllər və nəfsi-əmmarələrinin köməy ilə onların qəlbini öz yuvasına çevirir, nəhayətdə onların əl və bədənləri ilə təmas yaradır, görüşüb-qucaqlaşır və onları öz dost-yoldaşları edir. Çünki qəlbi şeytanın evinə çevrilən şəxs nəinki şeytanın mehmandarı, lap dost-yoldaşı olacaqdır.[15]

Belə insanlar barəsində Həzrət Əli (ə) buyurur: “Beləliklə, şeytan onların gözləri ilə baxır və onların dilləri ilə danışır”.[16]

Nəticə: Konkret fikir söyləsək:

Şeytan və nəfsi-əmmarə, hər ikisi insanın düşmənidirlər.

Elə buna görə də, Quran həm şeytanı insanın aşkar düşməni kimi tanıtdırır və insana tapşırır ki, onu özünə düşmən bilsin,[17] həm də məsum rəhbərlərdən (ə) nəql edilən rəvayətlərdə nəfsi-əmmarə (həvayi-nəfs) düşmən sayılır. Sevimli Peyğəmbər (s) “Sənin ən pis düsmənin öz nəfsindir”[18] deyə buyurduqda məhz nəfsin bu mərtəbəsini nəzərdə tutur.

Nəfsi “ən pis düsmən” adlandırmağın sirri onun daxildə olmasıdır. Xarici düşmən və çöldəki oğru bu daxili düşmən və içəridəki oğrunun köməyi olmadan bir zərər vura bilməz. Bu daxili düşmən içəridədir, məhrəmdir və hər yeri tanıyır. Bu tanımadan istifadə edərək də insanın istəklərini şeytana xəbər verir.

O biri tərəfdən də xarici düşmən, pisliklərə əmr edən İblisin sərəncam və tapşırıqlarını çatdırır. Buna görə də nəfsi-əmmarənin özü də şeytanın qoşunu və əsgərlərindən biri hesab olunur. Həm də onun bir çox xüsusiyyətləri şeytan qoşununun çərgələrində duranlarla eynidir.[19] Beləliklə, nəfsi-əmmarə – insanda mövcud olan heyvani meylləri nəzərə olmaqla – şeytanın vəsvəsəsinin təsiri altına düşür. Şeytan da addım-addım insanı öz dəstəsinə salanacaq irəliləyir.[20]