Belə nəzərə çarpır ki, وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ... ayəsinin[1] təfsirindən qabaq onun şəni-nüzuluna diqqət yetirmək mənasını başa düşməkdə daha faydalı ola bilər. Buna görə də əvvəlcə onun şəni-nüzununu araşdırırıq.

Bəzi təfsirçilər deyirlər ki, bu ayə Məkkə müşriklərindən bəzisinin cavabında nazil olmuşdur. O cümlədən, Əbu Cəhl, Əbdüllah ibni Əbi Üməyyə və onların tabeçiləri. Onlar Kəbə evinin arxasında oturmuşdurlar, Peyğəmbəri çağırıb dedilər: “Sən iddia edirsən ki, Allahın Peyğəmbərisən, bu Quran da Allah tərəfindən nazil olan bir kitabdır. Əgər sənə tabe olmağımızı istəyirsənsə, bu Quranın vasitəsi ilə Məkkə dağlarını göyə qaldır ki, bizim bu dar və məhdud ərazimiz bir qədər genişlənsin! Yeri bizim üçün yar, onda çeşmələr və arxlar axıt ki, ağaclarımız cücərsin, əkinçilik edək! Öz gümanına əsasən, sən Davuddan aşağı deyilsən ki! Halbuki, Allah dağları onun üçün müsəxxər (ram) etmişdi, dağlar onunla birlikdə həmsəda olaraq təsbeh deyirdilər. Yaxud küləyi bizim üçün müsəxxər (ram) et, onun üzərinə minək, Şama gedək və öz çətinliklərimizi həll edək, həyat və məişət ehtiyaclarımızı hazırlayaq və həmin gündə də qayıdaq! Necə ki, külək Süleyman üçün müsəxxər idi. Sən öz nəzərinə görə Süleymandan aşağı deyilsən. Həmçinin cəddin Qüsey ibni Kilabı, yaxud digər ölülərdən hər hansı birini bizim üçün dirilt, ondan soruşaq görək sənin dediyin haqdır, yoxsa batil. Çünki İsa ölüləri dirildirdi, sən də Allah yanında İsadan az deyilsən. Sən də bizə bu kimi möcüzələr göstər, iman gətirək.” Bundan sonra “lov ənnə Quranən” ayəsi nazil oldu.[2]

Buna əsasən, sözügedən ayə Peyğəmbərin risaləti üçün möcüzə göstərməyə israr edən, bu yolda inadkarlıq göstərən, habelə Bəni-İsraildə olduğu kimi yersiz bəhanələr gətirən müşriklərlə əlaqədar nazil olmuşdur.

Ayənin şəni-nüzulunu bəyan etdikdən sonra onun nə məqsəd daşıdığını araşdırırıq: “Ayənin məqsədi nədir?” sualının cavabında müfəssirlər iki nəzəriyyə irəli sürmüşlər:

1. Ayənin mənası budur ki, əgər bütün varlıq aləmində elə bir kitabın vücuda gəlməsi qərara alınsaydı ki, onu oxuduğunuz zaman dağlar hərəkətə gəlib yer üzündə seyr elətdirilsin, yer tikə-tikə parçalansın, yaxud onun vasitəsi ilə ölülər dirilərək danışsınlar, o kitab mütləq Quran olardı. Çünki Quran bütün səmavi kitablardan üstündür.

2. İkinci nəzəriyyə budur ki, bu ayə Məkkə müşriklərinin Peyğəmbərdən möcüzə tələb etmələri ilə əlaqədar etiraz məqamında nazil olmuşdur. Ayədə buna işarə edilir ki, bunlar elə inadkar insanlardır ki, əgər bu Quranın vasitəsi ilə dağlar hərəkətə gətirilsəydi, onların istədiyi kimi olsaydı, yer də Quranın bərəkəti ilə yarılsaydı, ondan çoxlu çeşmələr vücuda gəlsəydi, yaxud Quranın vasitəsi ilə ölülər danışsaydı və səni (Peyğəmbəri) təsdiq etsəydilər, yenə də Məkkə kafirləri iman gətirməyəcəkdilər.[3]

Təbərsi, Zəccacdan nəql edərək deyir: Mənim təsəvvür etdiyimə və bəzilərinin dediyinə görə ayənin mənası budur: Əgər belə bir Quran bu kimi səciyyələrlə də nazil olsaydı, yəni dağları hərəkətə gətirsəydi və s. yenə də iman gətirməyəcəkdilər. Çünki:

وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتى‏ وَ حَشَرْنا عَلَیهِمْ کُلَّ شَی‏ءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیؤْمِنُوا

“Əgər mələkləri onlara doğru nazil etsəydik, ölülər onlarla danışsaydı, hər şeyi dəstə-dəstə onlara tərəf göndərsəydik, yenə də iman gətirməzdilər.”[4]

Deməli, ayə kafirlərə bunu çatdırmaq istəyir ki, siz haqqı tapmaq istəmirsiniz. Əgər haqqı istəsəydiniz, iman gətirməyiniz üçün Peyğəmbərdən baş verən bu qədər möcüzələr kafi idi. Bunların hamısı bəhanə axtarmaqdan başqa bir şey deyildir.

Ayənin sonundakı “əksinə, bütün işlər Allaha məxsusdur” cümləsi barədə demək lazımdır ki, ondakı “bəl” kəlməsi “lov ənnə” kəlməsindən izrabdır.[5] Yəni elə də deyildir ki, Allah-taala Qurandan başqa möcüzələrə qadir olmasın. Bütün işlər Allahın elm və hikmətinə qayıdır. Bəlkə də məqsəd bu olar bilər ki, mütəal Allah bunların iman gətirməyəcəyini bildiyinə görə, digər möcüzlərin baş verməsinin qarşısını aldı ki, dünyəvi əzablara düçar olmasınlar. Çünki əgər onların istədiyi möcüzələr Peyğəmbərin əli ilə baş versəydi və onlar da iman gətirməsəydilər, dünyada mütləq əzaba düçar olacaqdılar.[6]

“Məcməul-bəyan” təfsirində “bəl lillahil-əmru cəmiən” ayəsinin izahında deyilir: “Yuxarıda qeyd olunan işlərin hamısı: istər dağların hərəkətə gətirilməsi, istər yerin yarılması, istərsə də ölülərin danışması və s. kimi mühüm işlər Allahın əmri ilə və Onun qüdrəti əlindədir. Çünki Ondan başqa heç kəs qüdrət sahibi deyil. Eyni halda bu işləri görmür. Çünki nazil etdiyi ayələr insaf əhli üçün qane edici və kifayətdir.”[7]