Дин барәсиндә гәрб алимләри тәрәфиндән мүхтәлиф нәзәријјә вә мәтләбләр ирәли сүрүлүб. Гуран ајәләриндә “дин” ики мөвзуда ишләнмишдир.
1-Гејби гүдрәтә олан һәр һансы етигад, истәр батил, истәрсә дә һагг олсун: اکم دینکم و لی دین. “Сизин өз дининиз вар, мәним дә өз диним!”
2. Илаһи динләр һаггында: انّ الدین عند الله الاسلام “Аллаһ јанында (һагг олан) дин, әлбәттә, исламдыр."
Динин тәрифиндә бизим нәзәримиз онун барәсиндәки икинҹи мәнадыр. Дин, бу мәнада илаһи динләрә аид олур, онун мүхтәлиф мәрһәлә вә шәраитләри вар. Мәсәлән, өз-өзлүјүндә дин вә јолланмыш дин.
“Дин” барәсиндә гәрб алимләри тәрәфиндән мүхтәлиф нәзәријјә вә мәтләбләр ирәли сүрүлүб. Ҹан Һик өзүнүн “Дин фәләфәси” китабында дин барәсиндә мүхтәлиф тәрифләр вә нәзәријјәләр нәгл едир:
а) Психоложи тәриф: Дин, фәрдләрин тәклик һалында јаранан һиссијјатлары, тәҹрүбә вә әмәлләридир ки, онлар өзләрини “илаһи” адланан һәр бир шејин мүгабилиндә јеринә јетирирләр. (Вилјам Ҹејмз)
б) Ҹәмијјәтшүнасларын тәрифи: Дин, мүхтәлиф заманларда инсанларын үмуми инанҹлары, етигадлары, әмәлләри, шүарлары вә тутдуғу јоллардыр. (Талкут Парсунз)
в) Материалистләрин тәрифи: “Дин, бизим азад истедадларымызын һәјата кечмәсинә, чичәкләнмәсинә мане олан әмр вә гадағанларын мәҹмусуна дејилир.” (Ис Рајнах)
Һәмин мәзмунлу башга бир тәрифдә дејилир: “Дин - меһр-мәһәббәт вә һиссијјатлы, уҹалыг, истилик вә ајдынлыг ҝәтирән һәмин әхлагдыр.” (Матју Арнолд)
д) Дини тәриф: мәс, “Дин, бүтүн варлыгларын бизим елм вә мәрифәтимиздән јүксәкдә олан бир гүдрәтин тәҹәллиси олмасы илә әлагәдар бир һәгигәтә етираф етмәкдир.” (Һорберт Испенсер)[1]
Дин барәсиндә белә тәфсирләр гәрб алимләрини үмуми бир етирафы гәбул етмәјә вадар етмишдир. О да будур ки: “Дин - һамынын бир мәнада гәбул етдији термин дејил; дин ады алтында мүхтәлиф идејалар вүҹуда ҝәлиб ки, һамысынын бир-бири илә бир нөв әлагәләри вардыр. Бу әлагәни Лјудвик Витҝенштајн ону алиә-гоһумлуг[2] әлагәләринә бәнзәтмишдир.» [3]
Гуран терминләриндә “дин” ики мөвзуда ишләнмишдир:
1-Гејби гүдрәтә олан һәр һансы етигад, истәр батил, истәрсә дә һагг олсун: اکم دینکم و لی دین. “Сизин өз дининиз вар, мәним дә өз диним! ”[4]
2- Илаһи динләр һаггында: انّ الدین عند الله الاسلام “Аллаһ јанында (һагг олан) дин, әлбәттә, исламдыр."[5]
Динин тәрифиндә бизим диггәтимиз “дин”дән икинҹи ишләнән мәнадыр. Дин, бу мәнада илаһи динләрә аид олур, мүхтәлиф мәрһәлә вә шәраитләри вар. Мәсәлән, дин өз-өзлүјүндә вә јолланмыш дин.[6]
Әлавә тәһгигат үчүн бах:
Меһди Һадәви Теһрани, “Вилајәт вә дәјанәт”, Мүәссисеји фәрһәнҝије ханеји хирәд. Гум. Икинҹи чап, 1380 шәмси или.