İnsan elmi təbiətdə olan varlıqlara qarşı məhdud və həddindən artıq azdır. Amma təbiətdə olan varlıqlar Allahı necə zikr edirlər, bu mövzulardan biridir ki, onun necə olmasına bəşər elm və yol tapmamışdır. Bir çox ayə və rəvayətlərdə bəyan olmuşdur ki, həyatda olan hər bir şey Allahı zikr edir. Bu varlıqların Allahı zikr etməsi barəsində təfsir alimləri iki nəzəriyyəyə bölünmüşdürlər.
- Varlığın öz (əhvalı diliylə) ki, tamam vücuduyla deyirlər: "Əgər məndə bir nöqsan görürsənsə, mənim təbiətim bunu tələb edir Allah bu nöqsanlardan pakdır".
- Varlığın "danışıq diliylə zikri, əlbəttə onların danışığı insanlar arasında olduğu dialoq kimi deyil bəlkə onların özünə məxsus bir haldadır ki, indiyədək bəşər elmi onun keyfiyyətini öyrənməyə nail olmamışdır.
İnsan elmi varlıqlara qarşı həddindən artıq məhdud və azdır. Bizim qarışqa və digər həşəratların bir- biriylə necə danışıb rabitə qurmalarından məlumatımız yoxdur; hətta onların səslərini eşitməyə belə qüdrətimiz yoxdur! Çünki bizim eşitmə qabiliyyətimiz müəyyən ferekansda olan səsləri eşitməyə qadirdir. Lakin həqiqətən onların bir- biriylə rabitələri vardır!
Lakin varlıqların Allahı nücə zikr etməsi, o mövzulardandır ki, bəşər elmi indiyəcən ona yol tapmamışdır; odur ki, biz onun keyfiyyətini təsvir etməyə qadir deyilik. Bir çox ayə və rəvayətlərdə varlığın hər bir hissəsinin zikr etməsini bildirir.[1]
"Təsbih" yəni Allahı hər bir nöqsan çatışmamazlıq və ümumi olaraq bəşər üçün nəzərdə tutulan hər bir şeydən uzaq bilmək.
İmam Sadiqdən (ə) Sübhanəllah barəsində sual olundu. Buyurdu: Yəni bəndənin qeyrət üzündən Allahın paklığına izhar etmək".[2]
Varlıqların (heyvanlar və bitkilərin) necə zikr və təsbeh etmələri barəsində, təfsir alimləri arasında iki nəzəriyyə vardır;
1: Hal diliylə" təsbih
2: "Danışıq diliylə" təsbih.
- "Hal diliylə" təsbih
Bəzi təfsir alimləri varlıqların zikrini hal diliylə olduğunu bilir və onu "bütün varlıqların Allah Taalanın kamal sifətlərinə dəlalət etməsi" mənasında təfsir etmişdirlər.
Bu dəstənin nəzərində varlıqların təsbih və zikr etmələri təkvinidir və həqiqətdə öz hallarıyla öz Rəbblərini zikr edirlər.
(Rüxsarının rəngi onun əhvalından xəbər verir) və əlavə edir: Əgər məndə bir nöqsan görürsən, mənim həqiqətimdə olmalıdır, Allah bu nöqsandan uzaqdır. Əbu Nəsr Farabi, Təbərsi, Fəxri Razi, və Alusi varlıqların təsbih və zikrini hal diliylə olduğunu bilirlər. Nümunə təfsirində də bu nəzəriyyə bəyan olmuşdur. Farabi barlıqların namaz və təsbihləri barəsində deyir:
«صلّت السمـــــــاء بدورانها و الأرض برجحانها و المطر بهطلانه»
(Günəş öz oxu ətrafında dövr vurmaqla namaz qılır, yer kürəsi öz hərəkətiylə namaz qılır və yağış damcıları isə yağışın namazıdır).[3]
Bu nəzəriyyəyə əsasən dünyada olan bütün varlıqlar və onun hər bir zərrəsinin təsbih və zikrinin təsəvvürünü asanlıqla qəbul etmək mümkündür, çünki dünyada olan hər bir zərrənin həyata keçirdiyi iş onun zikridir.
- "Danışıq diliylə" təsbih
Bu cür təsbih və sitayişdən məqsəd budur ki, bütün varlıqlar dərk edir və (şüura) düşüncəyə sahibdirlər. Bundan əlavə ki, hal diliylə Allaha zikr edirlər, öz dillərində də Allaha sitayiş edirlər. Ümumi olaraq bilirik ki, bu təsbih bu əsasladır ki, bütün heyvanlar və bitkilər öz mən və münasibətlərinə əsasən dərk edir və hər bir varlıq öz məqamında Rəbbini təsbih deyir; odur ki, aləmdə olan hər bir zərrə öz zikrindən geri qalmışr. Əlbəttə onu eşitmək hər bir şəxsə şamil olmur yalnızİlahi şəxslər kainatda təsbih edən varlıqların səslərini eşidirlər.
Mövləvi deyir:
Əgər sənin qeyb gözün açılsa
Dünyada hər zərrə səninlə həmrazdır.
Suyun, daşın nitqini öz daxilində hiss edəcəksən.
Müasir alimlərdən bu nəzəriyyəni qəbul edənlərdən, Əllamə Təbatəbayi və Şəhid Mütəhərriyə işarə etmək olar.
Əllamə Təbatəbayi buyurur: "Bütün varlıqların təsbihi həqiqi və dildədir. Əlbəttə insanlar kimi onlarında zikri söz və dildə olması lazım deyildir.[4]
Bunun üçün də heyvanlar və bitkilərin (canlı və cansız varlıqların) zikri dildə və həqiqidir. İnsanların və mələklərin zikrlərini dildə və digər varlıqların zikrini dildə yox halda nəzərdə tutulması düzgün deyildir. İnsan həqiqət əhli olmalıdır ki, sikkənin o biri üzünü də görsün. Əgər varlığın o biri tərəfini dərk etsək o zaman onların necə Allahı zikr və təsbih etmələrinin şahidi olarıq.
Qurani- kərim həzrət Davud (ə) barəsində buyurur: Yad et bizim sahib qüdrəti olan bəndəmiz Davudu ki, o çox tövbə edən idi!
Biz dağları onun ixtiyarında qoyduq ki, gecə və səhərlər onunla zikr edirlər! Quşları da tamamıyla onun ixtiyarında qoyduq (ki, onunla birlikdə Allahı zikr etsinlər) bunlar hamısı ona doğru qayıdandırlar!"[5]
Bu ayədə iki nöqtə vardır ki, varlıqların dil ilə zikr etməsinə işarə edir: Birincisi dağlar və quşların həzrət Davudla (ə) birlikdə zikr etmələridir:
«معه يسبّحن»
Əgər varlıqların təsbih etməsndən məqsəd, hal diliylə təsbih etmələridirsə, onların Davudla birlikdə olmalarının mənası yoxdur və yaxud digər bir nöqtə müşahidə olunmur. Ayədə başqa bir məna bəyan olunmur. Odur ki, dağlar və quşların zikrini hal dilində olmasını nəzərdə tutsaq və həzrət Davud (ə) üçün isə danışıq və nitq diliylə nəzərdə tutaq. Baxmayaraq ki, həzrət Davudla birlikdə hal diliylə nəzərdə tutmaq mümkündür.
İkinci nöqtə budur ki, ayədə buyurur: Axşam və səhərlər, dağlar və quşlar həzrət Davudla birlikdə Allahı zikr edirlər.
Mümkündür gecə və səhərdən məqsəd gecə və gündüz olsun və nəticə əldə olur zikr əbədidir.
Lakin əvvəlki nöqtəyə nəzər saldıqda (Davudla (ə) birlikdə) demək lazımdır ki, dağlar və quşlar həzrət Davudla (ə) birgə təsbeh və zikr edirdilər. Yəni həzrət Davud (ə) hər zaman zikr etməyə başladıqda dağlar və quşlar onunla həmsəda olurdular. Bəs " عشي" və " ابکار" kəlmələrindən məqsəd həmin sübh vaxtından günəşin batan vaxtı nəzərdə tutulur. Bu zaman dağlar və quşların varlığının hal diliylə Allaha zikr etməsinə dəlaləti mənasız olacaqdır. Qeyd etdiyimiz kimi bu cür zikr həmişə və hər zaman vardır; və heç bir dəlil yoxdur ki, gecə və gündüz və yaxud Davudla (ə) birlikdə olmasına ixtisas verək Davud dağlar və quşların onunla birlikdə zikr etmələrini eşidirdi lakin digər eşitmə qabiliyyətinə sahib idi ki, əşyanın mələkuti və daxilindən xəbəri var idi ki, onları eşidirdi. "Əgər bizim də batini və daxili qulaqlarımız açıq olsa, biz də eşidərik."[6] İslam Peyğəmbərinin (s) əlində cınqıl daşların danışması barəsində[7] şəhid Mütəhhəri deyir: Peyğəmbərin burada olan möcüzəsi daşların zikr etməsi deyil bəlkə o həzrətin möcüzəsi bu idi ki, digər insanların qulaqlarını açdı ki, daşların səslərini eşitsinlər. O daşlar həmişə zikr edirlər və Peyğəmbərin möcüzəsi bu səsi o qulaqlara çatdırmaq idi nəinki, daşları dilə gətirmək".[8]
Bunun üçün də demək olar ki, hər bir varlığın danışıq və nitq vasitəsiylə zikr etməsi mümkündür və onu isə özünü hazırlamış və qəlbi pak insanlar onu dərk edir.
[1] - İsra surəsi, ayə 44.
«تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنلا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ»
yəni: Yeddi göy, yer və onlarda olanları Allahı təqdis edir. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib ona şükr etməsin, lakin siz onların təqdisini anlamırsınız.
[2] - Əl- kafi, cild 1, səh 118, hədis 10
«... هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ سُبْحَانَ اللَّهِ فَقَالَ أَنَفَةٌ لِلَّهِ»
[3] - Varlığı zikri
[4] - Əl- mizanın tərcüməsi, cild 13, səh 152
[5] - Suad surəsi, ayə 17- 19
«وَ اذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُدَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ(17)إِنَّا سَخَّرْنَا الجِْبَالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشىِِّ وَ الْاشْرَاقِ(18)وَ الطَّيرَْ محَْشُورَةً كلٌُّ لَّهُ أَوَّابٌ(19)»
[6] - Bax: Əl- mizan fi təfsiril- Quran, cild 13, səh 120- 121.
[7] - Biharul- ənvar, cild 57, səh 169
[8] - Mütəhhəri, Murtəza, Aşnayi ba Quran, cild 4, səh 174.