Бу суалын ҹавабында әввәл демәк олар ки, һәр һансы бир һәгигәт, ганун вә ја һөкмүн ачыгланмасында бүтүн ҹүзијјатлары гејд етмәк лазым дејил вә бу гануна Гуранда да риајәт олунмушдур. Чүнки, әҝәр Гуранда бүтүн ганун вә һөкмләр ҹүзијјатлары илә гејд олунса, о заман һәр бир фәрдин вә мүсәлманын хүсусијјәт вә вәзијјәтләрини нәзәрә алмагла Аллаһ-таала тәрәфиндән чох ҝениш шәкилдә ајрыҹа бир китаб назил олунмалы иди. Белә бир ганунун риајәт олунмасына хатир Аллаһ-таала Гурани-Кәримдә хүсуси ҝөзәлликлә, әгли дәрки мүмкүн, ашкар әһвалат, мисал, бәнзәтмә вә тәмсилләр шәклиндә дәрин Ислам маарифини үмуми шәкилдә ачыгламышдыр. Бәли, бәзән мүәјјән сәбәбә ҝөрә Аллаһ-таала һансыса һәгигәтин нүмунәсинин ачыгланмасында вә ја ганунун бәјанында ән хырда мәсәләләрә белә тохунмуш вә онлары гејд етмишдир. Мәсәлән, әрәбләр арасында гумар ојнамаг чох бөјүк ифтихар сајылдығына ҝөрә бу әмәлин чиркинлији инсанлара өртүлү иди. Она ҝөрә дә Аллаһ-таала гумар вә шәраб кими мөвзуларын һөкмләринин ачыгланмасында ән хырда мәсәләләрә белә тохунмушдур. Белә ачыгламалар үмуми бәјан ганунлары илә мүхалиф олмамагла јанашы инсанларын зәлаләтә дүшмәсинин вә јолларынын азмасынын гаршысынын алынмасына хидмәт едир.
Амма суалын икинҹи гисминин ҹавабында демәк олар ки, кечмишдәки бәзи әһвалатларын ҹүзијјаты илә ачыгланмасы тамамилә ајдындыр. Чүнки, кечмишдәки әһвалатларын дәриндән мүталиә олунмасы бизим үчүн тәзә јолларын ачылмасына, истигамәтимизин мөһкәмләнмәјинә вә инһирафын гаршысынын алынмасына чох көмәк едир. Бу да нөвбәти аддымларымызда сәһвләрин аҹысындан узаг олмагда бизләрә көмәк олур. Бу мөвзуда бир чох диҝәр сәбәбләрә дә ишарә етмәк олар;
а) Гуранда тарихи һадисәләрин бәзән хырдалыглар илә ачыгланмасы Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) пејғәмбәрлик елминин нүмајишидир вә Гуранын еҹазкарлығы вә мүбаризәсинин мөһкәмлијинә дәлаләт едир;
б) Јәһуди вә христиан пејғәмбәрләринин тарихиндән хырдалыглара гәдәр ачыгламалар бу пејғәмбәрләрин динләринин тәрәфдарларына онларын динләринин Ислам дини илә мүштәрәк сәрчешмәдән мәншә алмасыны ачыгламагдыр. Бу да онларын Ислам дининә мејлләринин чохалмасы вә дүшмәнчилик фикриндән әл чәкмәләринә сәбәб олур;
в) Етигади мәсәләләр чох дәгиг вә мадди ҹәһәтдән һисс олунмајан бир мөвзудур. Бу ҹәһәтдән Аллаһ-таала хүсуси вә мүһүм әһвалатлары нәгл етмәклә, белә һәссас етигади мөвзулары ади вә үмуми инсанларын дәрки үчүн асанлашдырыр. Мәсәлән, Аллаһ-тааланын һәзрәт Ибраһими (әлејһиссалам) атәшдән хилас етмәкдән өтрү мүтләг гүдрәтини ҝөстәрмәсини гејд етмәк олар;
г) Кечмишдәки һадисәләрдән ибрәт алмаг вә ислаһ олмаг әһвалатларын бәзән хырдалыглара гәдәр ачыгланмасыны тәләб едир;
д) Олмуш һәгиги әһвалатын нәгл олунмасы инсанын долајы јолла тәлим-тәрбијә олунмасынын ән јахшы јолларындан биридир. Гуран һәзрәт Ибраһимин (әлејһиссалам) әһвалатларында онун дәлил вә мәнтиг әсасында, әгли вә мәнтиги јолларла дүзҝүн јолун сечилмәсиндә ән јахшы тәлим-тәрбијә јолларындан истифадә етмиш вә буну кифајәт гәдәр ҝөзәл бәјан етмишдир.
Суалын сон гисмәтинин ҹавабында демәк олар ки, киминсә әһвалатынын хырдалыгларына гәдәр Гуранда гејд олунмасы о фәрдин фәзиләтинә вә даһа үстүн олмасына дәлаләт етмир. Башга тәрәфдән киминсә Гуранда адынын чәкилмәмәси вә ја әһвалатынын хырдалыглары гәдәр зикр олунмамасы онун ашағы мәгамда олмасына дәлаләт етмир. Она ҝөрә ки, Гуранда бир тәрәфдән Фирон, Әбу Ләһәб, Самири, Шејтан вә саир кимиләрин әһвалатларынын вә инһирафларынын хырдалыгларынын ачыгланмасына шаһидик, диҝәр тәрәфдән исә бу Гуранда бир чох пејғәмбәрләрин һәјатындан үмумијјәтлә сөз ачылмамышдыр. Бүтүн бунлар Илаһи маарифин вә Гуранын һәдәфләринин мәсләһәтинә ујғун олараг хырдалыглара вармасындан башга бир шеј дејилдир.
Сонда суалда тәкид олунмуш ики мүһүм мәсәләјә ишарә етмәк истәрдик;
1. Мүсәлманларын вәзијјәтләринин бәни-Исраил тајфасына охшамасы сәбәб олур ки, Гуранда һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) әһвалатына хырдалыгларына гәдәр вә тәкрар-тәкрар ишарәләр олунсун. Бу мөвзуда Гуранда чохлу мәсәләләр ачыгланмышдыр.
2. Гуранда Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һәјатынын хырдалыгларындан гејдләр олунмамасы иддиасы вахтсыз вә инсафсыз олараг әввәлҹәдән хәбәр верилән бир еһтималдыр. Чүнки, Гуранын назил олма сәбәбәләри тарихини арашдырдыгда мәлум олур ки, чох ајәләрдә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм), Әһли-Бејтинин (әлејһиссалам) вә сәһабәләрин һаггында ән хырда ачыгламалара гәдәр гејдләр ҝәлмишдир.
Бу суала ҹаваб вермәкдән өтрү әввәлҹә суалын өзүнү мүхтәлиф гисмәтләрә ајырмаг вә һәр бир гисмәтини ајрылыгда арашдырыб сон ҹаваб олараг нәтиҹәни әлә ҝәтирмәк лазымдыр.
Биринҹи гисм:
Гуранын күлли шәкилдә ачыгламаларынын дәлили нәдир? Нәјә ҝөрә бәзи вахтлар Гуранда бу ганун позулур вә ҹүзи олан мәсәләләр ачыгланыр? Гурани-Кәрим илаһи дајаг олуб инсанијјәтин сәадәт вә һидајәтинин әсасыны тәшкил едир.[1] Она ҝөрә дә бәшәрин һидајәт олмасындан өтрү бүтүн ганун вә јоллары өзүндә ҹәмләшдирмәлидир.
Әҝәр Гуран, назил олма әсриндә вә ҝәләҹәкдә олан бүтүн мәсәләләри ҹүзијјаты илә өзүндә ҹәмләшдирсә иди онда һәр бир мүсәлманын бүтүн һәјаты боју она лазым олан ән ҹүзи мәсәләләри дә дахил олмагла ҝениш һәҹмли бир китаб назил олмалы иди. Тәбиидир ки, белә бир ҝениш һәҹмли китаб әгли ҹәһәтдән мүнасиб вә мүмкүн дејилдир, бәс нә етмәли вә һансы јол сечилмәлидир?
Аллаһ-таала Гурани-Кәрими бәшәријјәти ҹәһаләтдән азадлыға вә сәадәтә чатдырмагдан өтрү ән јахшы вә ҝөзәл бир нүсхә кими јер үзүнә назил етмишдир. О, күлли ганунлары ашкарҹасына, јахуд, тәмсилләр вә кечмишдә баш вермиш әһвалатлар галибиндә ачыглајыр. Бунунла да, үмуми һөкмләрин нүмунәләрини мисаллар, әһвалатлар вә кечмиш тарихи һадисәләрин васитәси илә инсанларын бу нүмунәләри јахшы ајырыб танымасындан өтрү ачыглајыр. Беләликлә, инсанлар һөкмләрин күлли олмасына бахмајараг белә нүмунәләр васитәси илә дүзҝүн јолу әјрисиндән ајырыр вә зәлаләтә дүшмәкдән ниҹат тапырлар.
Бу һәмин мәсәләдир ки, имам Садиг (әлејһиссалам) сәһабәләриндән биринә бујрур: “Үмуми һөкмләри бәјан едиб ачыгламаг бизә, хырдалыглары дәрк едиб әмәл етмәк сизә ваҹибдир.”[2]
Амма бәзән белә мәгамларда хырдалаглары күлли ганунлара тәтбиг етмәк чәтин олур, јахуд, динләјәиҹи гәфләтдә галыр. Белә һалда ганунвериҹијә ваҹибдир ки, мүәјјән гәдәр хырдалыглара варсын вә мәсәләни даһа дәгиг ачыгласын. Мисал үчүн Аллаһ-таала Гурани-Кәримдә бујурур: “Мурдарлардан чәкинин!”[3] Бу ајә назил олан вахт ҹәмијјәтдә шәраб, гумар вә бәзи чиркин әмәлләр ади бир иш олдуғуна[4] вә белә ишләрин чиркинлији инсанлар үчүн намәлум галдығына ҝөрә Аллаһ-таала бир мүддәт сонра назил етдији башга бир ајәдә мурдар ишләрин нүмунәсини ачыглајыр вә бујурур: ”Еј имaн ҝəтирəнлəр! Шəрaб дa (ички дə), гумaр дa, бүтлəр дə, фaл oxлaры дa Шeјтaн əмəлиндəн oлaн мурдaр бир шeјдир.”[5]
Беләликлә, бәзән хырдалыгларын ачыгланмасы күлијјатын зиддинә олмамасындан әлавә, онун даһа јахшы анланмасына вә Гуранын күлли ганунларынын даһа дәгиг тәтбиг олунмасына сәбәб олур, азғынлыг вә чашгынлығын гаршысыны алыр. Бу ҹәһәтдән Гурани-кәрим бәзи елми китабларын әксинә олараг күлли ганунлары ачыгламагла јанашы бәзи хырдалыглара да ишарәләр едир вә бунунла да тәкҹә күлли ганунун ачыгламалары илә кифајәтләнмир.
Икинҹи гисм:
Гуранда кечмиш әһвалатларын ајәләр үнваны илә ачыгланмамасынын сәбәби нәдир? Әввәлдә гејд олунду ки, бәзи мәсәләләрин нүмунәләрини ачыгламаг лазымдыр ки, күлли ганунлар даһа јахшы анланылсын, нәјә ҝөрә бу мисаллар кечмиш әһвалатларын нәгл олунмасы галибиндә ачыгланмышдыр? Мәҝәр Аллаһ-таала бу мисаллары ади гајдада садә јолла ачыглаја билмәздими?!
Әввәлҹә гејд етмәк лазымдыр ки, лазым дејил ки, Гуран бүтүн тарихи һадисәләри вә онларын хырдалыгларыны ачыгласын. Бу китаб тарихин о гисмәтләринә ишарәләр едир ки, (Гуранын әсл һәдәфи олан) инсанын һидајәт олунмасына фајдасы олсун. Бу сәбәбдән кечмиш әһвалатларын ачыгланмасында да бу һәдәф нәзәрдә тутулмушдур.
Кечмиш әһвалатлар бизим дүнјаҝөрүшүмүзү артырыр, бизләри инһираф јоллара дүшмәкдән горујур вә чашгынлыглардан аҝаһ едир. Белә аҝаһлыглар бизим тәрәггимиздән вә тарихин аҹы һадисләринин тәкрарланмамасындан өтрү чох мүһүм рол ојнајыр. Бу ҹәһәтдән дини мәтнләрдә тарихи һадисләләрә даһа чох диггәт олунмуш вә кечмиш милләтләрин тәфәккүр вә әмәлләри даһа дәриндән ачыгланмышдыр.[6]
Бу мөвзуда Гуранын кечмишдә баш верән әһвалатлары нәгл етмәсинин һикмәт вә зәрифликләриндән бәзиләринә ишарә етмәк јеринә дүшәр:
1. Бәзи кечмиш әһвалатларын хырдалыгларына гәдәр дәгигликлә нәгл олунмасы Гуранын мүбаризә тәләблијини вә еҹазкарлығыны исбат етмәкдә даһа мүнасибдир. Чүнки, бу шәриф китабда ҝәлән бәзи тарихи мөвзулар кечмиш сәмави китабларын һеч бириндә гејд олунмамышдыр. Бу да Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) кечмиш пејғәмбәрләрин һәјатына аид илаһи елмин олмасына дәлаләт едир. Чүнки, ади инсанлар әлләриндә дәгиг дәлил вә аҝаһлыг олмадан белә тарихи һадисәләрдән хырдалыгларына гәдәр дәгигиликлә дәрк едиб хәбәр вермәјә гадир дејилләр.
2. Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) зәманәсиндә гејри-мүсәлманларын чоху јәһудиләр вә христианлар идиләр. Онларын пејғәмбәрләринин кечмишдәки әһвалатларынын Гуранда ајәләр үнваны илә нәгл олунмасы бир нөв онларын Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) рисаләтинин дәрк олунмасы вә гәбул етмәләринә, гәфләтдән ајылмаларына сәбәб олурду. Онлар Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) фикринин өз тәфәккүр үфүгләри илә јахын олдуғуну дәрк етдикдән вә кечмиш пејғәмбәрләрин әһвалатларынын дәгигликлә ачыгламаларындан сонра Гураны вә Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) тәсдиг етмәкдән башга јоллары галмырды. Сонда өз дүшмәнчиликләриндән әл чәкир вә мүсәлманлары һимајәт етмәјә башлајырдылар. Бу һәмин мәсәләдир ки, мүсәлманларын Һәбәшә өлкәсинә һиҹрәт етмәләри заманы она шаһид олуруг.[7]
3. Бир чох етигади мәсәләләрин дәгигликлә дәрк олунмасы чәтин олдуғуна вә онлары јалныз инсан хүсуси мөвгеијјәтдә гәрар тутдугдан сонра анламасыны нәзәрә алараг, Аллаһ-таала кечмиш пејғәмбәрләрин әһвалатларыны хырдалыглары илә нәгл едир ки, онларын тәфәккүр вә етигадларыны дәгигликлә мүсәлманларын анламында гәрар версин вә бу мөвзуда анлашылмазлыг олмасын. Мәсәлән, Аллаһ-тааланын мүтләг ирадәсини[8] һәзрәт Ибаһимин (әлејһиссалам) Нәмруд тәрәфиндән јандырылмасы һадисәсиндә атәшин сәмәрәсиз олмасы мәнзәрәсини ачыгламагла даһа дәгиг анламаг олар. Һәмчинин, Шејтанын һәзрәти Адәми (әлејһиссалам)[9] һансы јолларла алдатмасы, гадаған олунмуш ағаҹдан истифадә етмәси, онун тәфәккүрүнә нүфуз етмәси вә онларын беһишдән чыхарылмасы әһвалатында дәрин мәналар вә зәрифликләр ачыгланмышдыр.
4. Гејд олунмушлардан әлавә, инсанларын ибрәт алмасы вә кечмиш һадисәләрә бахыб ислаһ олмалары, тарихи һадисәләрин Гуранда нәгл олунмасынын диҝәр сәбәбәләриндән бири сајылыр. Неҹә ки, Гурани-Кәримдә бу мөвзуја дәфәләрлә ишарә олунмушдур. Гуранда охујуруг: “(Пeјғəмбəрлəрин) һeкaјəтлəриндə aғыл сaһиблəри үчүн, сөзсүз ки, бир ибрəт вaрдыр.”[10]
Тарихи һадисәләрдә инсанлара ибрәт верән ән тәсирли мөвзулардан бири дә кечмиш үммәтләрә нашүкүрлүк етдикләринә ҝөрә илаһи әзабларын назил олмасы мәсәләсидир. Гуранда башдан-баша белә ибрәтамиз һадисәләрә ишарәләр олунмушдур. Сәмуд тајфасына назил олан илдырым зәрбәләри вә Нуһ пејғәмбәрин (әлејһиссалам) туфаны буна ачыг-ајдын бир нүмунәдир.
5. Бир чох мәтләбләри, о ҹүмләдән, иҹтимаи јашајыш мәдәнијјәтинин, тәлим-тәрбијә, елми мүбаһисләрин гајдаларыны.... вә с..һәмин тарихи әһвалатлардан әлә ҝәтирмәк мүмкүндүр; чүнки, бирбаша олмајан тәлим-тәрбијә инсан зеһнинә чох јүксәк сәвијјәдә тәсир гојур вә јаддан чыхмыр. Бу гајда тәлим-тәрбијәдә тәрәф өзүнү әһвалатда баш верән һадисләр ичиндә тәсәввүр едир, мүәллимин өјрәтдији тәлимләри дәгигликлә һисс едир вә өз үзәриндә тәтбиг етмәјә чалышыр. Бу сәбәбдән бу јолла олан мәрифәт вә маарифдә мүхатәб өзүнү даһа чох ислаһ едир вә гәнаәтбәхш нәтиҹәләр алыр.
Белә ачыгламалары Гуранда чох һекајәтләрдә, о ҹүмләдән, һәзрәт Ибраһимин (әлејһиссалам) ҝүнәш вә ај һаггында бүтпәрәстләрлә бөјүк бүт һаггында етдији мүбаһисәләрдә, һәмчинин Лоғманын өз оғлуна етдији нәсиһәтләрдә вә с.. мүшаһидә етмәк олар.
Әлбәттә, пејғәмбәрләрин һекајәтләринин нәглиндә диҝәр ибрәт вә һикмәтләр вар ки, пејғәмбәрләр һаггындакы һекајәтләр китабларына мүраҹиәт етмәклә онлары әлә ҝәтирмәк олар.
Үчүнҹү гисм:
Һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) һаггындакы һадисәләр һансы ҹәһәтдән әһәмијјәтә малик иди ки, Гуранда бу гәдәр тәкрарланыр вә онлара тәкид олунур? Нәјә ҝөрә онун һәјатына олунан гәдәр Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һәјатына диггәт олунмамышдыр?!
Гуран нур вә һидајәт китабыдыр. Онда һәр нә гејд олунмушдурса бәшәријјәтин һидајәт олунмасындан өтрүдүр. Бу ҹәһәтдән әҝәр нә исә Гуранда тәкрар вә тәкид олунубса, инсанын һидајәти үчүн даһа өнәмли сајылыр. Ола билсин бир мөвзу охуҹунун гәлбиндә даһа чох вә дәриндән тәсир гојмагдан өтрү бир чох јерләрдә мүхтәлиф формаларда тәкрарлансын.
Бу арада һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) һәјатынын вә бәни Исраил тајфасынын һекајәтинин Гуранда тәкрарланмасы онларын енишли-јохушлу һәјатларынын мүсәлманларын башларына ҝәлән һадисәләрлә даһа чох охшар олмасына ҝөрәдир.
Мисал үчүн, Исламда Бәдр дөјүшүнүн һекајәти Талутун (әлејһиссалам) тәрәфдарларынын һекајәтинә даһа чох охшајыр. Тарихи сәнәдләрә әсасән, һәр ики дәстәнин, јәни, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Талутун (әлејһиссалам) дөјүшчүләринин сајы 313 нәфәр олмушдур. Һәр ики дәстә өзләриндән сајҹа нечә дәфә чох олан мүшрик гошунлары илә мүһарибәјә чыхыр вә һәр ики дәстә сајынын аз олмаларына бахмајараг галиб ҝәлирләр.[11] Аллаһ-таала Гуранда Талутун (әлејһиссалам) гошунуна ишарә едир вә сајларынын аз олмаларына бахмајараг дүшмән мүгабилиндә мөһкәм дајанмаларыны вә сонда галиб ҝәлмәләрини алгышлајыр вә онлары мүсәлманлара нүмунә кими мисал чәкир.
Мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) рәвајәтләриндә бу охшарлыға чох ишарәләр олунмушдур. О рәвајәтләрдән бириндә мүсәлман үммәтинә хитаб олараг бујурулур: “Сиз дә бәни Исраил тајфасы кимисиниз вә онларын ишләриндән едәрсиниз.” [12]
Амма бу мөвзуда Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һаггында ону гејд етмәк олар ки;
Гурани-кәримдә тәкрар шәкилдә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мүбарәк ады чәкилмәсә дә назил олмуш ајәләрин сәбәбләри һаггында диггәтлә тәһгигат апардыгдан сонра мәлум олур ки, Гуран ајәләринин чох һиссәси Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм), Әһли-Бејтинин (әлејһимуссалам) вә сәһабәләринин һаггында назил олмушдур вә бу ајәләрин сајы Мусанын (әлејһиссалам) вә бәни Исраил тајфасы һаггында назил олмуш ајәләрин сајында дәфәләрлә чохдур. Әслиндә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һәјатынын сәһнәләрини Гуранын һидајәтедиҹи ајәләри ичәрисиндә ахтарылмалыдыр вә бу һагда Гуранда кифајәт гәдәр ишарәләр вардыр.
Диггәт олунмалы мәсәләләрдән бири дә будур ки, Гуранда чох пејғәмбәрләр һаггында һекајәтләр нәгл олунмамышдыр, амма бу мәсәлә һеч дә онларын фәзиләтләринин аз олмасына дәлаләт етмир. Чүнки, бүтүн пејғәмбәрләр камил инсанлар олуб, Аллаһ-тааланын ирадәси илә һәр нөв чиркинликләрдән узагдырлар. Башга тәрәфдән Гуранда бәзән мәнфур вә ҝүнаһкар инсанлардан сөз ачылыр вә шүбһәсиз ки, онларын адларынын Гуранда гејд олунмасы һеч дә фәзиләтләринә дәлаләт етмир. Гуран, јалныз инсаналарын мәсләһәт вә һидајәти үчүн лазыми һәддә онларын һәјат вә һекајәтләриндән нәгл едир.
Беләликлә, Гуранын һидајәтедиҹи бир китаб олмасы сәбәб олур ки, бәзән пејғәмбәрләрин һәјатындан һекајәләр нәгл етсин вә бәзән елә шәхсләрин һәјатындан нәгл едир ки, пејғәмбәр дејилләр, амма Аллаһ-тааланын разы олдуғу бәндәләридир. О ҹүмләдән, Зүл-гәрнејн, Имран (Һәзрәт Мәрјәмин атасы), бәзән елә шәхсләрин һәјатындан нәгл едир ки, мәнфур вә гәзәбә ҝәлмишләрдәндирләр. Мәсәлән, Фирон вә Шејтан. Һәмчинин, Гуранын бу һәдәфи сәбәб олур ки, бу һекајәтләр тәкрарлансын. Мәсәлән, һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) һекајәтләринә дәфәләрлә ишарәләр олунмушдур. Јахуд, һәзрәт Адәмин (әлејһиссалам) беһиштә дахил олмасына үч дәфә ишарә олунмуш вә ја Адәмин (әлејһиссалам) јаранмасы тарихи вә мәләкләрин бу јарадылышда Аллаһ-таала илә данышыглары, суаллары вә ја етиразлары јалныз бир дәфә ачыгланмышдыр.
Истифадә олунмуш әдәбијјат;
- Һилли Ибни Идрис, Әс-Сәраир, Ислам мүәссисәси нәшријјаты, икинҹит чап, 1411-ҹи һиҹри гәмәри или;
- Һилли Јәһја ибни Сәид, Әл-Ҹаме лил-шәраје, Сејјид-шүһәдә адына мүәссисә, 1405-ҹи һиҹри гәмәри, 1405-ҹи һиҹри гәмәри;
- Субһани Ҹәфәр, Ислам тарихиндән сәһнәләр, Мәшәр нәшријјаты, 1375-ҹи шәмси или;
- Сүлејм ибни Гејс, Һилали, Әсрар Али Мәһәммәд, Әл-Һади нәшрјјаты, икикнҹи чап, 1418-ҹи һиҹри гәмәри или;
- Гази ибни Бәрраҹ, Әл-Мүһәззәб, Гум елми һөвзәсинин мүәллимләр ҹәмијјәтинин нәшријјаты, 1406-ҹы һиҹри гәмәри или;
- Мәһәммәд Садиг Нәҹми вә Һашим Һүрејси, Гураны танымаг, Мәдинәтүл-елм нәшријјаты, Гум, 1402-ҹи һиҹри гәмәри или;
- Тәрҹүмә, Әл-Мизан фи тәфсирил-Гуран;
[1] «Бу, (бeлə əһвaлaтлaр) инсaнлaрдaн (xaлгдaн) өтрү (oлуб кeчəнлəрə дaир) бир xəбəр, мүттəгилəрдəн өтрү исə һидaјəт (дoғру јoлa ҝөстəриш) вə нəсиһəтдир.” Али Имран сурәси, 138; “Һəгигəтəн, бу Гур’aн (бүтүн бəшəријјəти) əн дoғру јoлa (ислaмa) јөнəлдир, јaxшы ишлəр ҝөрəн мө’минлəрə бөјүк бир мүкaфaтa нaил oлaҹaглaры илə мүждə вeрир!», Исра сурәси, 9.
[2] Әһмәд ибн Мәһәммәд ибн Әби Нәср имам Рзадан (әлејһиссалам) нәгл едир. Әлламә Һилли, ибн Идрис, Әс-Сәраир, ҹ.3; сәһ.575; Әл-Һилли, Јәһја ибн Сәид, Әл-Ҹамиә илш-шәраиә, сәһ.4
[3] Һәҹҹ сурәси, 30
[4] Мәһәммәд Садиг Нәҹми вә Һашим Һүрејси, Гураны танымаг, сәһ.78.
[5] Маидә сурәси, 90.
[6] Нүмунә үчүн бу ајәләрә бахын: Јусиф сурәси, 109; Рум сурәси, 9-42; Мәһәммәд сурәси, 10; Ғафир сурәси, 21 вә 82.
[7] Субһани, Ҹәфәр, Ислам тарихиндән сәһнәләр, сәһ.128
[8] Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсејн, тәфсир Әл-Мизан, ҹ.1; сәһ.120.
[9] Бәгәрә сурәси, 35.
[10] Јусиф сурәси, 110.
[11] Субһани, Ҹәфәр, Ислам тарихиндән сәһнәләр, сәһ.222
[12] Сүлејм ибни Гејс, Һилали, Әсрар Али Мәһәммәд, сәһ.242,528.