برای روشن شدن معنا و تفسیر آیۀ: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»،[1] لازم است برخی از مفردات آیه، مورد بررسی قرار گیرد.

مفهوم شناسی

«صبر»، در لغت، یعنی جلوگیری کردن و حبس نمودن نفس، بر چیزی که عقل یا شرع یا هر دو اقتضا می‌کنند.[2]

صبر، واژه عامی است که اگر این حبس نفس در مصیبت باشد، به آن صبر گفته می‌شود که در مقابلش جزع و بی‌تابی است. اگر در جنگ باشد به آن شجاعت گفته می‌شود که در مقابلش(جبن) ترسویی است. اگر در بلا و پیشامد باشد، به آن وسعت و فراخی سینه می‌گویند که مقابلش(رحب الصدر) خستگی و آزرده شدن است. اگر صبر در خودداری از کلام باشد، به آن کتمان می‌گویند که در مقابلش(مذل) سستی و بی‌خیالی است.[3]

«ربط» در لغت به معنای بستن است.[4] و بعداً براى هر کسى که در حصارى پناه گیرد و در آن از دشمنان بیرون حصار دفاع کند، استعمال شده است.[5]

«رباط» مواظبت و مداومت بر چیزی برای انجام کاری.[6]

تفسیر آیه

این آیه جامعه اسلامی را به سه خصلت «صبر»، «مصابره» و «مرابطه»، سفارش فرموده، و رستگارى فرد و اجتماع را چه درباره نیازهای زندگى و چه از نظر فضیلت و تأمین سعادت اخروى، وابسته به اجرای آن سه خصلت نموده است، و با بکار بردن آن، رستگارى آنان امکان پذیر است، و با تخلّف از آن انتظار نجات و رستگارى، دور از عقل و خرد، است.

همان‌گونه که مکرر بیان شد،[7] قرآن دارای معنای ظاهری و باطنی است، این آیه نیز از آن قاعده مستثنا نبوده و مفسران آن را، هم بر معنای ظاهری لفظ تفسیر کردند و هم برخی معنای عمیق‌تر و باطنی آن را در نظر گرفتند و تفسیر کردند، بنابراین منافاتی بین دو دیدگاه وجود ندارد.

معنای عمومی و ظاهر آیه

برخی از مفسران می‌گویند امرهایى که در این آیه آمده است؛ یعنى «اصبروا»، «صابروا»، «رابطوا» و «اتقوا»، همه مطلق و بدون قید است، در نتیجه صبرش، هم شامل صبر بر سختی‌ها و مشکلات مى‏شود، و هم شامل صبر در اطاعت خدا، و همچنین صبر بر ترک معصیت. به هر حال، منظور از آن صبر تک تک افراد است؛ چون دنبالش همین صبر را به صیغۀ «صابروا» آورده که از باب مفاعله است، و در مواردى استعمال مى‏شود که ماده فعل، بین دو طرف تحقق مى‏یابد.

«مصابره»، عبارت است از: «این‌که جمعیتى به اتفاق یکدیگر اذیت‌ها را تحمل کنند و هر یک صبر خود را به صبر دیگرى تکیه دهد و در نتیجه برکاتى که در صفت صبر است دست به دست هم دهد و تأثیر صبر بیشتر گردد.» این معنا امرى است که هم در فرد -اگر نسبت به حال شخصى او در نظر گرفته شود- محسوس است و هم در اجتماع -اگر نسبت به حال اجتماع و تعاون او در نظر گرفته شود-؛ چون باعث مى‏شود که تک تک افراد نیروى یکدیگر را به هم وصل کنند و همۀ نیروها یکى شود.

«رابِطُوا»، از مادۀ «ربط»، است‌که به باب مفاعله برده شده و مصدرش مرابطه، از نظر معنا اعم از مصابره است؛ زیرا مصابره عبارت بود از: وصل کردن نیروى مقاومت افراد جامعه در برابر سختی‌ها و مشکلات. اما مرابطه عبارت از: همین وصل کردن نیروها است، اما نه تنها نیروى مقاومت در برابر شدائد و سختی‌ها، بلکه همه نیروها و کارها، در جمیع شئون زندگى دینى، چه در حال شدت و سختی، چه در حال آسایش و خوشى؛ چون مراد از مرابطه این است که جامعه به سعادت حقیقى دنیا و آخرت خود برسد، نه به برخی از سعادت و خوشبختی، به همین جهت بعد از سه جمله: «اصْبِرُوا»، «صابِرُوا» وَ «رابِطُوا»، جمله «وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» را آورده است. البته منظور از این فلاح و رستگاری نیز، فلاح و رستگاری تام حقیقى است.[8]

البته، برخی دیگر از مفسران می گویند؛ مراد از صبر، در این آیه، صبر در مقاومت در برابر دشمن و مخالف است که از آن، تعبیر به شجاعت و قوّت قلب، می‌شود که این هم دو قسم است:

الف. صبر در برابر خواسته‌ها و هواهای نفسانی و زیبایی‌های دنیوی است که به آن جهاد اکبر گفته می شود.

ب: صبر در برابر دشمنان دین از کفار و مشرکان که به آن جهاد اصغر می‌گویند.

«مصابره»، مصدر باب مفاعله است و باب مفاعله بین دو طرف و دو فرد است؛ یعنی شما در جنگ با دشمنان دین شکیبا و بردبار باشید، همچنان که آنان در مقابل شما شکیبا و بردبار هستند.

«مرابطه» یعنی هر قدر و به هر شکل که دشمنان دین براى جنگ با شما لشکر و مرکب آماده می‌کنند شما نیز براى جنگ با ایشان فراهم نمایید.(و از مرزهای خود مواظبت و محافظت کنید).[9]

برخی دیگر می گویند: «رابِطُوا» از ماده «ربط» است که به باب مفاعله رفته، اما معنای دو طرف و بین دو نفر را ندارد، بلکه نظیر کلمه: سافر(مسافرت کرد) و «ضاعف»(دو برابر کرد) و امثال آنها است.[10] ربط هم به معنای بستن است، پس مرابطه یعنی جمعى از مؤمنان در مرزهای کشورهای اسلامى مرزداری کنند و راه حمله و نفوذ دشمن را ببندند؛ یعنی از راه بستن مرزها از کشور، مواظبت نمایند.[11]

معنای باطنی آیه

در روایات زیادى «مرابطه» را در بودن و معیت با امامان معصوم(ع) تفسیر کرده‌اند، و در برخی از اخبار، امام منتظر(عج) ذکر شده است که[12] در این فرصت برای نمونه، دو روایت را ذکر می کنیم.

۱. امام باقر(ع)‏ در معناى: «یا أیها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا»،[13] فرمودند: مراد خداوند متعال، از «اصبروا»، شکیبایی بر انجام واجبات و مرادش از «صابروا»، صبر و شکیبایی در برابر دشمنان، و مراد از «رابطوا»، مراقبت و محافظت از امام منتظر است.

۲. امام صادق(ع) فرمود‏: «اصبروا و صابروا و رابطوا»،[14] مراد از «اصبروا»، شکیبایی در انجام واجبات و مراد از «صابروا» شکیبایی برمصیبت‌ها و پیشامدهای ناگوار، و مراد از «رابطوا»، مراقبت و محافظت از امامان معصوم(ع) و در تحت فرمان آنان بودن است.

بنابراین معنای آیه چنین می‌شود: صبر پیشه کنید بر انجام واجبات الاهی و همگی در مقابل دشمنان خود و در مصیبت‌ها شکیبا باشید و همیشه با امامان معصوم(ع)، و امام زمان خود که در انتظارش هستید باشید و از او مراقبت نمایید.[15] یعنى باید از امام(ع) در برابر دشمنان محافظت نمود و از فرمایشات او اطاعت کرد و از مخالفت با آن پرهیز نمود. اگر چه این هم بیان مصداق است، و در حقیقت، حفظ دین و قرآن، مورد عنایت حضرت حق می باشد. چون حفظ امام، حفظ دین اسلام و قرآن است.[16]