بر اساس آموزه‌های قرآن کریم، انسان باید نسبت به غذای مصرفی خود، دقت کافی را به خرج دهد و اندیشه کند که چه راه‌های طبیعی دشواری طی شده تا این غذا به دست او برسد و این فرایند را کمکی برای خداشناسی خود قرار دهد:
«فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ»؛ پس انسان باید به غذاى خود بنگرد!
در این آیه خداوند، نظر و دقت انسان را پیرامون طعامى که میخورد و با آن نیرو و توان به دست می‌آورد، لازم میداند.[1]
از سوی دیگر آیاتی نیز وجود دارد که به غذاهای حلال و حرام می‌پردازد.
در همین راستا باید گفت؛ خوردن غذایی حرام است که حرمت ذاتی دارد؛ مانند گوشت خوک و مردار، و یا آن‌که غذا فی‌نفسه(به خودی خود) حلال است؛ اما مصداق چیزی است که خوردن آن حرام است؛ مانند «مال غصبی»، یا «مال یتیم» که تمام چنین غذاهایی را -جز هنگام ضرورت واقعی- نباید خورد. از این‌رو، نباید انتظار داشت که مال حرام را خورد، و سپس با استفاده از دعایی اثر منفی آن‌را از بین برد!
اما غذایی که حرمتش قطعی نیست و شبهه‌ناک است، با آن‌که مستحب است -در صورت امکان- از خوردن آن هم خودداری کرد تا روح انسان در درجات بالاتری از معنویت قرار گیرد؛ اما به هر حال خوردنش حرام نیست که توضیح جزئیات آن در توضیح المسائل فقها آمده است.
گفتنی است که خداوند غذای شبهه‌ناک را حرام اعلام نکرده؛ زیرا اگر هر غذایی که اندک شبهه‌ای در آن باشد را حرام بدانیم، عسر و حرجی پدید خواهد آمد که خداوند خواستار آن نیست؛ لذا اگر انسان قدرت انتخاب چندانی نداشته باشد و به نحوی ناچار از خوردن غذای شبهه‌ناک باشد، سزاوار است با اقداماتی مانند گفتن بسم الله در ابتدای غذا (که البته در غذای حلال قطعی نیز مستحب است) آثار منفی آن مانند تاریکی قلب را از بین ببرد.[2]
دعای مأثوری که ویژه این موضوع باشد را نیافتیم؛ اما با توجه به این‌که هر دعای مشروعی را می‌توان از خدای متعال خواست؛ لذا هر فردی می‌تواند با سلیقه‌ی خود و با هر زبانی در ابتدا یا انتهای هر غذا، حاجت خود را از خداوند بخواهد.
به عنوان نمونه، سید ابن طاووس می‌گوید: من خودم دعایی را انشاء کردم و هنگام خوردن غذاهای مشکوک و شبهه‌ناک، آن‌را می‌خوانم به امید آن‌که این دعایم آن‌را پاکیزه کند.(آثار منفی‌اش را از میان بردارد):
«اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِالرَّحْمَةِ الَّتِی سَبَقَتْ غَضَبَکَ وَ بِالرَّحْمَةِ الَّتِی ذَکَرْتَنِی بِهَا وَ لَمْ أَکُ شَیْئاً مَذْکُوراً وَ بِالرَّحْمَةِ الَّتِی أَنْشَأْتَنِی بِهَا وَ رَبَّیْتَنِی صَغِیراً وَ کَبِیراً وَ بِالرَّحْمَةِ الَّتِی نَقَلْتَنِی بِهَا مِنْ ظُهُورِ الْآبَاءِ إِلَى بُطُونِ الْأُمَّهَاتِ مِنْ لَدُنْ آدَمَ ع إِلَى آخِرِ الْغَایَاتِ وَ أَقَمْتَ لِلْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ بِالْأَقْوَاتِ وَ الْکِسْوَاتِ وَ الْمُهِمَّاتِ وَ وَقَیْتَهُمْ مِمَّا جَرَى عَلَى الْأُمَمِ الْهَالِکَةِ مِنَ النَّکَبَاتِ وَ الْآفَاتِ وَ بِالرَّحْمَةِ الَّتِی دَلَلْتَنِی بِهَا عَلَیْکَ وَ بِالرَّحْمَةِ الَّتِی شَرَّفْتَنِی بِهَا بِطَاعَتِکَ وَ التَّقَرُّبِ إِلَیْکَ وَ بِالرَّحْمَةِ الَّتِی جَعَلْتَنِی بِهَا مِنْ ذُرِّیَّةِ أَعَزِّ الْأَنْبِیَاءِ عَلَیْکَ وَ بِالرَّحْمَةِ الَّتِی حَلُمْتَ بِهَا عَنِّی عِنْدَ سُوءِ أَدَبِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ بِالْمَرَاحِمِ وَ الْمَکَارِمِ الَّتِی أَنْتَ أَعْلَمُ بِتَفْصِیلِهَا وَ قَبُولِهَا وَ تَکْمِیلِهَا وَ بِمَا أَنْتَ أَهْلُهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُطَهِّرَنَا مِنَ الْعُیُوبِ وَ الذُّنُوبِ بِالْعَافِیَةِ مِنْهَا وَ الْعَفْوِ عَنْهَا حَتَّى نَصْلَحَ لِلتَّشْرِیفِ بِمُجَالَسَتِکَ وَ الْجُلُوسِ عَلَى مَائِدَةِ ضِیَافَتِکَ وَ أَنْ تُطَهِّرَ طَعَامَنَا هَذَا وَ شَرَابَنَا وَ کُلَّمَا نَتَقَلَّبُ فِیهِ مِنْ فَوَائِدِ رَحْمَتِکَ مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ الْأَرْجَاسِ وَ حُقُوقِ النَّاسِ وَ مِنَ الْحَرَامَاتِ وَ الشُّبُهَاتِ وَ أَنْ تُصَانِعَ عَنْهُ أَصْحَابَهُ مِنَ الْأَحْیَاءِ وَ الْأَمْوَاتِ وَ تَجْعَلَهُ طَاهِراً مُطَهَّراً وَ شِفَاءً لِأَدْیَانِنَا وَ دَوَاءً لِأَبْدَانِنَا وَ طَهَارَةً [مُطَهِّراً] لِسَرَائِرِنَا وَ ظَوَاهِرِنَا وَ نُوراً لِعُقُولِنَا وَ نُوراً لِأَرْوَاحِنَا وَ مُقَوِّیاً لَنَا عَلَى خِدْمَتِکَ وَ بَاعِثاً لَنَا عَلَى مُرَاقَبَتِکَ وَ اجْعَلْنَا بَعْدَ ذَلِکَ مِمَّنْ أَغْنَیْتَهُ بِعِلْمِکَ عَنِ الْمَقَالِ وَ بِکَرَمِکَ عَنِ السُّؤَالِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِین».[3]
در مورد سؤال دوم، یعنی گفتن بسم الله هنگام خوردن غذا پاسخش آن است که گفتن تنها «بسم الله» را نیز می‌توان یاد خدا دانست، ولی بدیهی است که اگر کامل گفته شود، بهتر خواهد بود.
همچنین بردن نام خدا در ابتدای هر وعده غذایی کافی است؛ اما بردن نام خدا در میانه خوردن غذا نیز بر پاداش آن خواهد افزود و روایاتی نیز وجود دارد که چنین شیوه‌ای را تأیید می‌کند.[4]
از امام علی(ع)) نقل شده است: «مَا رَفَعْتُ لُقْمَةً إِلَى فَمِی إِلَّا ذَکَرْتُ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا».[5] هیچ لقمه‌ای را به سمت دهانم برنداشتم، مگر آن‌که هم‌زمان نام خدا را بر آن بردم.
البته باید دقت کرد تا در جمع‌های عمومی رفتاری از ما سر زند که در نگاه دیگران، جلوه مناسبی از دین اسلام را نشان ندهد؛ زیرا یاد خدا تنها به زبان نیست و انسان می‌تواند در هر لقمه‌ای به یاد خدا باشد، بدون آن‌که چیزی بر زبان آورد.
[1]. ر. ک: «لزوم دقت و اندیشه در غذا و طعام از نگاه قرآن»؛ «تأثیر لقمه حرام».
[2]. ر. ک: «هدف از گفتن بسم الله هنگام غذا خوردن».
[3]. سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، ج 1، ص 115، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1409ق.
[4]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 14، ص 403، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[5]. همان، ج 63، ص 379.