برای ورود به بحث مقدمه ای لازم است

علم امام

از بررسى مجموعه معارف مربوط به خصوصیات و ویژگی هاى اهل‏بیت عصمت (ع) چنین برمى‏آید که ائمه اطهار از کم و کیف عمل کردهاى مردم آگاه مى‏شوند و در موقعیت ها و شرایط خاصى جهت هدایت و اصلاح اعمال و رفتار آنها اقدامات به خصوصى نیز انجام مى‏دهند.

با توجه به مسئولیت هاى مهمّى که امام، در بینش اسلامى، در نظام هستى و جامعه اسلامى عهده‏دار است و مردم هم ملزم به تبعیت کامل و پیروى بى‏ چون و چرا از او هستند؛ اقتضاى طبیعى چنین حقیقتى آن است که امام در تمام زمینه‏ها اعم از امور دینى و دنیوى و کلى و جزئى و همین طور آنچه مربوط به هدایت مردم است علم و اطلاع کاملى داشته باشد. حتى براین اساس شیعه معتقد است: اولاً امام باید اعلم اشخاص باشد. ثانیاً علم او همانند علم پیامبر، حضورى، موهبتى و عام و فراگیر باشد، لذا در بخشى از روایات وقتى به توصیف علم امام پرداخته مى‏شود از کم و کیف آن با تعابیرى چون علم به "ما کان و ما یکون و ما هو کائن"» یاد مى‏شود[1]؛ به عنوان مثال در اصول کافى مرحوم کلینى بابى را تحت عنوان "ان الائمه یعلمون علم ما کان و ما یکون و انه لا یخفى علیهم شیء‏" ارائه نموده است و یا مرحوم علامه مجلسى حدود 22 روایت در جلد بیست و شش بحار نقل کرده است که بر اساس مفاد آنها امام نسبت‏ به همه آنچه در آسمان و زمین و بهشت و جهنم تا قیامت واقع مى‏شود عالم است و چیزى نیست که ائمه، (ع)، نسبت ‏به آن علم نداشته باشند.

از دقّت در مضمون این دسته از روایات به خوبى معلوم مى‏شود که ائمه اطهار، (ع)، از عملکردها و رفتار و حتى نیت هاى شیعیان خود باخبر مى‏شوند. به علاوه در این خصوص از امام زمان، (عج)، روایتى وارد شده است که می فرماید: «لایعزب عنا شیء من اخبارکم»[2]؛ هیچ یک از اخبار شما از دید ما پنهان نمى‏ماند. ما بر همه امور شما اطلاع پیدا مى‏کنیم. بنابراین بر اساس این روایت کمترین جایى براى شک در احاطه علم امام‏ زمان (ع) باقى نمى‏ماند.[3]

عرضه اعمال

با مراجعه به قرآن کریم و روایات معصومین این نکته به خوبى استفاده مى‏شود که پیامبر (ص)، و امامان (ع) بر اعمال امّت آگاهى دارند. در قرآن کریم مى‏خوانیم: "قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله و المؤمنون»[4]؛ اى پیامبر به مردم بگو: اعمال و وظایف خود را انجام دهید و بدانید که خدا و رسولش و مؤمنان اعمال شما را مى‏بینند.

روایاتى که در این زمینه وارد شده، ‏بسیار زیاد است؛ از جمله در تفسیر همین آیه از امام صادق (ع) نقل شده است که آن حضرت فرمودند: "تمام اعمال نیک و بد مردم هر روز صبح به پیامبر اکرم (ص) عرضه مى‏شود، بنابراین مراقب باشید».[5]

و یا در روایتى عبدالله بن ابان مى‏گوید: به حضرت رضا (ع)، عرض کردم که براى من و خانواده‏ام دعایى کنید. حضرت فرمودند: مگر من دعا نمى‏کنم؟ به خدا سوگند اعمال شما در هر روز و شبى برمن عرضه مى‏شود لذا در هر مورد که مناسب باشد دعا مى‏کنم. عبدالله مى‏گوید این حرف امام براى من تعجب آور بود که اعمال ما هر روز و شب بر امام عرضه شود. ایشان وقتى متوجه تعجب من شدند خطاب به من فرمودند: آیا کتاب خداوند عزوجل را نمى‏خوانى آنجا که مى‏فرماید: و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله و المؤمنون. و در ادامه فرمودند: به خدا سوگند در این آیه مراد از مؤمنون على‏بن‏ابى‏طالب(ع) است.[6]

از آن جا که همه ائمه (ع) به منزله نفس واحدند و همه آنها یک نور هستند، لذا هر حکمى که در مورد یکى از آنها ثابت‏شود در مورد بقیّه هم ثابت‏ خواهد شد.

این آیه که بیان کننده آگاهى خدا و پیامبر و مؤمنان از عملکرد ما است، همان عقیده شیعه را مبنى بر "عرضه اعمال" بر اولیاى خدا بیان مى‏کند. این عرضه، روزانه، هر هفته و هر ماه انجام مى‏گیرد و اگر اعمال ما خوب باشد، اولیاى خدا از ما شاد مى‏شوند و اگر بد باشد، نگران و اندوهگین مى‏گردند، و ایمان و باور به این مسئله، تأثیر بسیاری در تربیت و تقوا افراد می تواند داشته باشد.

پس از اطلاع از این حقیقت، عمده آن است که هر کس در حد توان خود به گونه‏اى عمل کند که موجبات شادى پیامبر اکرم (ص)، و ائمه‏اطهار (ع) را فراهم سازد در این باره هم نقل است که روزى امام صادق (ع) خطاب به اصحاب و افرادى که در مجلس آن حضرت حضور داشتند فرمودند: "چرا رسول خدا(ص) را از خود مى‏رنجانید؟ شخصى از حضرت سؤال کرد: ما چگونه رسول‏خدا (ص)را ناراحت مى‏کنیم؟ حضرت صادق (ع) فرمودند: مگر نمى‏دانید که کلیه اعمال شما بر رسول ‏خدا(ص) عرضه مى‏شود، پس اگر معصیتى در اعمال شما مشاهده نماید باعث ناراحتى و رنجش خاطر او خواهد شد. پس با اعمال بدتان پیامبراکرم (ص) را ناراحت نکنید، بلکه سعى کنید با اعمال خوبتان او را خوشحال و مسرور سازید".[7]

بنابراین از مفاد این دسته از آیات و روایات عرض اعمال به ساحت مقدس امامان(ع)، به خوبى معلوم مى‏شود که ائمه(ع)، براعمال شیعیان آگاهى دارند.

درنتیجه با این توضیحات مشخص شد که آیات و روایات هیچ گونه تعارضی باهم ندارند.

در مورد سؤال دوم روایاتی نیز وجود دارد که در بعضی از زمان های خاص هم مثل شب های قدر و غیر آن اعمال ما بر آن بزرگواران عرضه می شود که این هم منافاتی با ناظر بودن ائمه(ع) در تمام ساعات بر اعمال ما ندارد. مثال ساده و روشن آن به این صورت است که مدیر و مسئول یک اداره در طول روز به کارهایی که در مجموعه تحت مدیریتش است اطلاع دارد و آنها را می بیند، ولی در پایان هفته یا ماه یا سال و یا زمان دیگر گزارش کارها به او می‌رسد تا آنها را امضاء کند.

و در مورد سؤال پایانی که چرا امامان (ع) یکی به دیگری توصیه هایی دار؛ می گوییم: اولاً: علمی که ائمه (ع) دارند، علمی است که از طرف خدا به آن بزرگواران داده شده است، ولی این منافاتی ندارد که برخی از علوم را به واسطه معصوم قبل از خود دریافت کرده باشند؛ همان طوری که لحظات آخر عمر شریف پیامبر (ص) امام علی (ع) نزد آن حضرت بود و فرمود:رسول الله (ص) زیر گوش من چیزی فرمود که به واسطه آن هزار باب علم برای من باز شد که از هر بابش هزار باب دیگر باز شد.[8] ثانیاً: هنگامی که امام رضا به فرزندشان امام جواد (ع) توصیه فرمودند، آن حضرت هنوز به مقام امامت نایل نشده بود، تا علم امامت داشته باشد.