محمود در لغت یعنی کسی که مورد حمد و ستایش قرار می گیرد و وقتی پیامبر (ص) درمقام مظهریت خدا قرار گرفت همه حمد کنندگان، این مظهریت و وجه الله را می بینند و ستایش ها متوجه او می شود. بنابراین، مقام محمود، مقام وجه الله بودن است.
مقام محمود
حمید از حمد به معنای ستایش، از اسمای حسنای الهی است.
خداوند خود را به صفت حمید ستوده است و در آیه 79 سوره اسراء پیامبرش را وعده می دهد که اگر شب زنده داری کنی به مقام محمود دست می یابی: «وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى أَنْ یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً ؛ ای رسول ما پاسی از شب را به بیداری و شب زنده داری بگذار که این تهجد و نماز شب از خصائص تو است، امید است که پروردگارت تو را به مقام محمود مبعوث گرداند»!
از آنجایی که درآیه دوم سوره فاتحه یا همان حمد خداوند می فرماید:« الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمین؛ تمام مراتب و درجات حمد و سپاس اختصاص به خداوند دارد که او پرورنده عالمیان است»، می توان این معنا را به دست آورد که اگر انسان به مقام محمود برسد، مظهر کامل وتمام الهی می شود و حمدی که درعالم می شود، به سوی محمود می باشد.
به سخن دیگر، وقتی انسانی چون پیامبر (ص) درمقام متالّه و مظهریت آن نشسته است، همه حمد کنندگان، این مظهریت و وجه الله را می بینند و ستایش ها متوجه او می شود. بنابراین، مقام محمود، مقام وجه الله بودن است و چون هر موجودی به هنگام ستایش و حمد، متوجه وجه الله است، درحقیقت محمود همان وجه الله می شود. از این رو، هرگونه حمدی از هر حامدی به هر محمودی تعلق گیرد، آن حمد درحقیقت راجع به تو (پیامبر) است؛ چرا که آن مقام محمود از آن تو است! و این مقام، مقامی است که در آن تمام جمال و کمال الهی وجود دارد که همان متاله بودن است.
خداوند مقام محمودیت مطلق را به پیامبر(ص) بخشید تا همه حمدها و ستایش ها متوجه او باشد؛ چرا که وی صادر نخست، تعین اول، خلق نخست، وجه الله کامل و تمام، مظهر کامل و تمام مقام الوهیت بلکه هویت محض و مطلق است. پس هر کمال و جمالی از آن جا مترشح می شود و هر خیر و خوبی از آن خاستگاه بیرون می آید و آن مقام منیع محمود، ریشه و سرچشمه همه خوبی ها و وجودها و کمالات است. پس این گونه است که همه حمدها و ستایش ها به پیامبر (ص) درمقام محمود باز می گردد.
اگر هر حمدی از هر حامدی برای خود حضرت حق تعالی است، درمقام واسطه آن چه خلق و آفریده ها می بینند، تعین اول، صادرنخست، مظهر اول خلقی یعنی حضرت ختمی مرتبت(ص) قراردارد. از این رو، چون آن حضرت درمقام محمود است، همه ستایش ها به او باز می گردد؛ چرا که مقام محمود همان مقام واسطیت در ظهور است که در آیات متعدد قرآن به اشکال مختلف تبیین شده است. از جمله در آیات سوره نجم از مقام تدلی، قاب قوسین او ادنی (نجم، آیه 9) سخن به میان آمده است تا بیان شود که وجه الله یعنی محمد (ص) همان حجاب بین ذات و مخلوقات و واسطه در ثبوت و اثبات هستی است. بنابر این، هر حمدی از دریچه محمدی به خداوند حمید می رسد؛ چرا که وجه الله است که نخست و در ظاهر دیده و ستوده می شود و از واسطیت آن حضرت (ص) است که آغاز تکثرات ظهوری تحقق می یابد.
اگر در مقام الوهیت هر حمدی از هر حامدی برای خود حضرت حق سبحانه تعالی است. (حمد، آیه 2) درمقام محمود یعنی مقام مظهریت، هر حمدی از هر حامدی برای حضرت محمد (ص) است. این همان مقام ولایت کبری است. از همین جاست که شفاعت از پیامبر(ص) به عنوان امری طبیعی برای حضرت(ص) ثابت می شود.
رسیدن به مقام محمود به تبع پیامبر (ص)و اهل بیت(ع)
چنان که گفته شد، مقام محمود از اختصاصات پیامبر(ص) است ولی کسانی که محمدی می شوند می توانند از آثار این مقام بهره برند.[همچنان که این مقام برای اهل بیت پیامبر محقق بوده و در برخی ادعیه و زیارات رسیدن به مقام محمود که ائمه از آن برخوردارند از خداوند درخواست شده است] برای این که محمدی شد باید راهی را پیمود که خداوند برای آن حضرت(ص) تبیین و توصیف کرده است. خداوند در آیه 97 سوره اسراء می فرماید: «وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى أَنْ یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ و پاسی از شب را به زنده داری برخیز، در حالی که عبادتی افزون برای توست. امید است که پروردگارت تو را به مقامی پسندیده برانگیزد».
در این آیه شب زنده داری به عنوان نافله و عبادتی افزون بر عبادت های دیگر که برای همگان وضع شده برای پیامبر(ص) وضع می شود.
شب زنده داری زمینه بهره مندی انسان از الهامات الهی را فراهم می آورد و مایه زدودن اشتغالات دنیائی از دل و ازدیاد صفای قلب انسان می شود[1]. تغییراتی که در شب در جان شب زنده داران پدید می آید موجب می شود تا انسان به مقاماتی خاص از جمله احسان برسد[2]. براساس آموزه های قرآنی مقام احسان مقام بسیار بزرگی است که می توان آن را قریب به مقامات پیامبران دانست؛ چرا که مقامی است که حکمت و یقین و اموری از این دست در جان آدمی پرورش می یابد.
خداوند با اشاره به برخی از اهل کتاب که به شب زنده داری می پرداختند[3] از مومنان و یاران پیامبر[4] می خواهد این گونه باشند. از نظر قرآن تنها، متقین[5] عبادالرحمان[6] و محسنان[7] همانند پیامبر(ص) به تهجد و شب زنده داری می پردازند و برایشان این عمل عبادی، گران و سخت نیست؛ چرا که ایشان قدر و ارزش شب زنده داری و اعمال نیمه شب ها را می دانند و برای رسیدن به آن مقامات الهی و انسانی تلاش می کنند تا با درک شب زنده داری به درک مقامات الهی نایل شوند[8].