در پاسخ به این پرسش، لازم است به چند نکته توجه شود:
- هرچند مصافحه و دست دادن نمازگزاران به یکدیگر، جزو تعقیبات نماز نیست و در احادیث معصومین(ع) نیز به آن سفارش نشده است، ولی به چند جهت ممکن است آن‌را عملی نیک شمرد:
اول این‌که، اصل انجام مصافحه بین برادران دینی عملی مستحب بوده و در روایات نیز بر آن تأکید شده و مقید به زمان و مکان خاصی نشده است.[1]
دوم این‌که، اصل دعا کردن نیز از تعقیبات نماز شمرده شده و معمولاً همراه با مصافحه، دعا برای قبول شدن نماز یکدیگر صورت می‌گیرد.
سوم این‌که، از جمله حکمت‌های نماز جماعت را می‌توان ایجاد ارتباط و علاقه بین مؤمنان دانست، و انجام مصافحه به نوعی می‌تواند موجب این انس و مودّت بین نمازگزاران گردد، مخصوصاً در جایی که نمازگزار فردی غریبه باشد.
بر همین اساس، فقها -هر چند در مستحبات تسامح داشته و نسبت به آنچه بین مؤمنین مرسوم است، حساسیت و موضع‌گیری نشان نمی‌دهند، ولی- از انجام مصافحه‌ی پس از نماز نهی نکرده، بلکه آن‌را عملی مطلوب شمرده‌اند.[2]
- اگرچه در برخی روایات به فاصله نگذاشتن بین نماز و تسبیحات اشاره شده، ولی ممکن است گفته شود انجام مصافحه، خللی به این امر وارد ننموده و عرفاً موجب فاصله نمی‌گردد. البته به شرط این‌که در این کار، افراط صورت نگیرد؛ مثل این‌که نمازگزار با زحمت سعی کند با افرادی که با فاصله از او نشسته‌اند مصافحه کند.
- از برخی روایات استفاده می‌شود که انجام سجده شکر - بلافاصله پس از نمازها- استحباب دارد، که جهت آگاهی بیشتر در این زمینه می‌توانید به نمایه (کیفیت و ثواب سجده بعد از تمام شدن نماز) در همین سایت مراجعه نمایید.
- حتی اگر بخواهیم زمان مصافحه را به بعد از تسبیحات موکول کنیم، باید توجه داشت که تغییر یک فرهنگ و رویه نیاز به زمان دارد و ممکن است موضع‌گیری صریح در برابر آن، اثر معکوس داشته و گاهی موجب اختلاف بین مؤمنین شود؛ بر این اساس نباید دستی که برای مصافحه به سوی فرد دراز شده را به بهانه انجام تعقیبات رد کرد؛ زیرا حفظ احترام مسلمان، ارزش‌مندتر از انجام یک عمل مستحب است؛ از این‌رو جواب سلام مؤمن حتی در میان نماز نیز واجب است.
در هر حال، مناسب است -در صورت امکان و به تدریج و بدون آن‌که فردی دل‌آزرده شود- تلاش گردد تا مصافحه بین نمازگزاران به بعد از تسبیحات و سجده شُکر موکول شود.
همچنین، پاسخ حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته)، در مورد این پرسش به شرح ذیل است:
- هرچند ظاهراً هیچ دلیل خاصی بر استحباب دست دادن بعد از اتمام نماز جماعت، به عنوان تعقیبات نماز وجود ندارد، ولی از آنجا که دست دادن مستحب است و این که مؤمنین برای یکدیگر دعای خیر کنند، مستحب می‌باشد؛ اگر بعد از نماز جماعت با هم مصافحه کنند و برای یکدیگر آرزوی قبولی عمل نمایند، مستحب است.
- بدعت در جایی است که با علم به عدم وجود یک امر در شریعت آن را به عنوان جزو شریعت اتیان کنیم. پس اگر کسی با علم این که مصافحه بعد از نماز در شریعت به صورت خاص وارد نشده است، آن را به عنوان این که چنین چیزی به صورت خاص وارد شده است، اتیان کند، این بدعت و حرام است و چنین چیزی از انسان های متعارف به صورت عادی متصور نیست.
[1]. ر. ک: نمایه 3226 (مسلمانان، مصافحه و ادیان دیگر).
[2]. گلپایگانى، سید محمد رضا، مجمع المسائل، ج ، ص 112، س 310، دار القرآن الکریم، قم، دوم، 1409ق؛ خامنه‌اى، سید على، أجوبة الاستفتائات، ص 151، س 730، دفتر معظم له، قم، اول، 1424 ق؛ تبریزى، جواد، استفتائات جدید، ج ، ص 87، س 413، قم، اول، بی‌تا؛ خویى، سید ابو القاسم موسوى، صراط النجاة( المحشّٰى)، ج 3، ص 72، س 205؛ مکتب نشر المنتخب، قم، 1416 ق؛ لنکرانى، محمد فاضل، جامع المسائل، ص 97، س 398، انتشارات امیر قلم، قم، 1425 ق؛ مکارم شیرازى، ناصر، الفتاوى الجدیده، ج 1، ص 78، س 281، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب (ع)، قم، 1427 ق.