یکی از برترین حالات تقرّب بنده به خالق خود، حالت سجده است که گویای نهایت تواضع در برابر پروردگار است. نماز که از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین واجبات الهی است که هر روز؛ اقامه آن بر هر مسلمان واجب است. در کنار قیام و یک رکوع در هر رکعت؛ دو سجده دارد، همان‌طور که سجده‌های مستحبی فراوانی در اسلام وارد شده است. امام صادق(ع) درباره اهمیت سجده می‌فرماید: «نزدیک‌ترین حالت بنده به خداوند در هنگام دعا، زمانی است که در سجده دعا می‌کند». [1]
یکی از سجده‌هایی که در روایات بیان شده است؛ سجده شکر است. این سجده مخصوص به بعد از تمام شدن نماز واجب نیست، بلکه انسان می‌تواند در غیر نماز نیز؛ جهت سپاس‌گذاری از خداوند، سجده شکر بجا آورد. امام صادق(ع) فرمود: «هر مؤمنی که برای تشکر از نعمت‌های خداوند، در غیر نماز، به  سجده رود، خداوند، ده ثواب برایش نویسد و ده گناه را از او ببخشاید و ده درجه بر درجاتش در بهشت بیفزاید».[2]
سجده شکر بعد از نماز
یکی از سنت‌های تأکید شده؛ انجام سجده شکر بعد از نماز است. در ذیل به مواردی مرتبط با سجده شکر اشاره می‌کنیم:
الف. اهمیت سجده شکر: امام صادق(ع) در این‌باره به یکی از اصحاب خود می‌فرماید: «سجده شکر -بعد از هر نماز- بر ]تو و[ هر مسلمانى لازم است (تأکیدی برای استحباب سجده شکر) و به ‌وسیله آن، ارزش نمازت را بالا می‌برى و خداوند را از خودت راضى می‌کنى و ملائکه را متعجّب می‌سازى. وقتى که بنده نماز خواند؛ و سپس سجده شکر نمود، خداوند حجاب میان آن بنده و ملائکه را از میان برمی‌دارد و بعد هم می‌فرماید: اى ملائکه من! به این بنده‌ام نگاه کنید که واجب خود را ادا کرد و عهد خود را با من تمام نمود و بعد هم در مقابل آن نعمت‌هایى که به وى داده بودم برایم شکر نمود. پس پاداش او نزد من چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! پاداش او بهشت است. باز خداوند می‌فرماید: بعد از بهشت چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! کفایت کردن همه امور او. باز هم خداوند می‌فرماید: بعد از آن چیست؟ باز ملائکه خیرى را پیشنهاد می‌کنند و این عمل تکرار می‌شود تا همه چیزها را ملائکه می‌گویند. باز هم خداوند می‌فرماید: بعد از آنها چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! ما دیگر نمی‌دانیم. خداوند می‌فرماید: من از او تشکر می‌کنم همان طورى که او از من تشکر کرد. و با فضل خودم به وى رو می‌آورم و رحمتم را به وى نشان می‌دهم».[3]
ب. علت و چرایی سجده شکر: امام رضا(ع)، فرمود: «سجده بعد از نماز فریضه؛ به خاطر تشکّر نمودن بنده از خداوند متعال است، که او را بر انجام واجباتش موفّق ساخت و کمترین عبارتى که در آن می‌توان گفت؛ آن است که سه مرتبه بگوید: شُکْراً لِلَّهِ». از آن‌حضرت پرسیده شد: معنای «شکراً لله» چیست؟ امام(ع) فرمود: «یعنی سجده من برای خداوند؛ بدین خاطر است که مرا موفق به انجام فرائض و واجباتش کرده. پس شکر، باعث ازدیاد می‌شود و اگر نقصی در نماز باشد؛ با این سجده جبران می‌شود».[4]
ج. اذکار سجدۀ شکر: اذکار مختلفی برای سجده شکر در روایات نقل شده است، اگر چه اصل سجده شکر همان طور که گفته شد، گذاشتن پیشانی بر زمین، و به قصد شکر خداوند است.
1. سلیمان بن حفص مروزی نقل می‌کند که امام رضا(ع) برایش نامه نوشتند و در آن فرمود: «در سجده شکر صد مرتبه «شکراً شکراً» یا «عفواً عفواً» بگو».[5]
2. امام صادق(ع) می‌فرماید: «نمازگزار بعد از نمازهای واجب؛ به جهت شکر خداوند و سپاس‌گذاری از او برای توفیقی که در ادای واجباتش به او عنایت فرموده، سجده می‌کند و کمترین چیزی که می‌گوید؛ سه بار ذکر "شکراً لِلّه" است».[6]
البته اذکار دیگری نیز بیان شده است که به جهت طولانی بودن آنها، می‌توان به کتاب‌های ادعیه مراجعه کرد.
د. کیفیت سجده شکر
یحیی بن عبد الرحمان بن خاقان می‌گوید: «امام هادی(ع) را دیدم که سجده شکر بجا آورد و ساعد خود را بر زمین گذاشته و سینه‌اش را بر خاک نهاد(نزدیک زمین کرد)».[7]
هـ. حکم سجده شکر
به خاطر وجود همین روایات است که در فقه شیعه، انجام سجده شکر مستحب است. شیخ طوسی(ره) در این‌باره می‌گوید: «استحباب سجده شکر، در چند جا است: اول آن‌که: هرگاه نعمتی به بنده برسد. دوم: هرگاه بلا و گرفتاری از شخص رفع شود. سوم: بعد از نماز».[8]
در فتاوای مراجع معظم تقلید نیز این‌گونه وارد شده است:
مستحب است بعد از نماز، سجده شکر نماید و همین قدر که پیشانى را به قصد شُکر، بر زمین بگذارد کافى است، ولى بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یک مرتبه، «شُکْراً للّٰهِ» یا «شُکْراً شکراً» یا «عَفْواً» بگوید، و نیز مستحب است هر وقت نعمتى به انسان می‌رسد یا بلایى از او دور می‌شود سجده شکر بجا آورد.[9]
در سجده شکر؛ احتیاط آن است که مواضع هفت‌گانه بر زمین قرار بگیرد، و پیشانى بر چیزى که سجده بر آن صحیح است، نهاده شود، و شرط سجده بر غیر پوشیدنى یا خوردنى؛ خالى از قوّت نیست؛ همان طورى که حکم در سجده واجب قرآن؛ همین است. در سجده شکر، مستحب است: بازوها را روى زمین پهن کند و قسمت بالاى سینه، و سینه و شکم  را به زمین چسباند.[10]
شایان ذکر است؛ در روایات و فتاوای مراجع عظام تقلید، آنچه بدان اشاره شده است، انجام سجده شکر بعد از نماز است؛ ولی فوریت آن اثبات نشده است.[11]
و. خصوصیت سجده شکر؛ بعد از برخی نمازهای واجب
اگر چه سجده بعد از نمازهای واجب در روایات آمده است، ولی انجام آن بعد از برخی نمازهای واجب؛ تأکید بیشتری شده است. یکی از اصحاب امام کاظم(ع) می‌گوید: دیدم؛ امام(ع) بعد از نماز سه رکعتی(نماز مغرب) خود؛ سجده کردند، به ایشان عرض کردم بعد از نماز مغرب سجده کردید؟ فرمود: «مرا این‌گونه دیدی؟» گفتم: بله. فرمود: «این سجده(بعد از نماز مغرب) را ترک نکن؛ زیرا دعا در آن مستجاب است».[12]

---