یکی از آداب قرائت قرآن سکوت و گوش فرا دادن به آیات قرآن برای تدبر و دقت در فهم معانی آن است. ظاهر آیه این است که این حکم، عمومى و همگانى است ولى از روایات متعدد و اتفاق علماء استفاده می شود که این حکم به صورت کلى یک حکم استحبابى است و شایسته است که در هر کجا و در هر حال کسى که قرآن را تلاوت می کند، دیگران به احترام قرآن سکوت کنند و گوش جان فرا دهند و پیام خدا را بشنوند و در زندگى خود از آن الهام گیرند، زیرا قرآن تنها کتاب قرائت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و سپس عمل است. البته در مجالس قرائت قرآن، قرائت هم زمان آیات و همراهی با قاری، منافاتی با احترام قرآن ندارد بلکه نمونه کامل احترام به قرآن است. تنها موردی که واجب است به قرائت قاری گوش کرده و سخن نگوییم زمانی است که قاری امام جماعت باشد که در این صورت جهت متابعت از امام بر مأموم واجب است ساکت باشد و به قرائت امام گوش کند.
قرآن مجید یکی از آداب قرائت قرآن را چنین بیان فرموده است: " و هنگامى که قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید شاید مشمول رحمت خدا شوید!"[1]
بعضى از مفسران با توجه به جمله "ابن عباس" در مورد شأن نزول این آیه گفتهاند: مسلمانان در آغاز کار، گاهى در نماز صحبت مىکردند، و گاهى شخص تازه وارد، به هنگامى که نماز را شروع مىکرد، از دیگران سؤال مىکرد، چند رکعت نماز خواندهاید؟ آنها هم جواب مىدادند فلان مقدار، آیه بالا نازل شد و آنها را از این کار نهى کرد.
و نیز از"زهرى" نقل شده: هنگامى که پیامبر (ص) تلاوت قرآن مىکرد، جوانى از انصار همراه او بلند قرآن مىخواند، آیه نازل شد و از این کار نهى کرد.
ظاهر آیه این است که این حکم، عمومى و همگانى است و مخصوص به حال معینى نیست، ولى روایات متعددى از پیشوایان اسلام به اضافه اتفاق علماء دلیل بر این است که این حکم به صورت کلى یک حکم استحبابى است، یعنى شایسته و مستحبّ است که در هر کجا و در هر حال کسى که قرآن را تلاوت می کند، دیگران به احترام قرآن سکوت کنند و گوش جان فرا دهند و پیام خدا را بشنوند و در زندگى خود از آن الهام گیرند، زیرا قرآن تنها کتاب قرائت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و سپس عمل است، این حکم مستحبّ به قدرى تأکید دارد که در بعضى از روایات از آن تعبیر به واجب شده است.
در حدیثى از امام صادق (ع) مىخوانیم که فرمود: "بر تو واجب است که در نماز و غیر نماز در برابر شنیدن قرآن سکوت و استماع کنى و هنگامى که نزد تو قرآن خوانده شود، لازم است سکوت کردن و گوش فرا دادن" [2] حتى از بعضى از روایات استفاده مىشود که اگر امام جماعت مشغول قرائت باشد فرد دیگرى، آیهاى از قرآن تلاوت کند، مستحبّ است سکوت کند تا او آیه را پایان دهد، سپس امام قرائت را تکمیل کند، چنان که از امام صادق (ع) نقل شده که على (ع) در نماز صبح بود و "ابن کوا" (همان مرد منافق تیره دل) در پشت سر امام (ع) مشغول نماز بود، ناگاه در نماز این آیه را تلاوت کرد:"وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ" (و هدفش از خواندن آیه این بود که به طور کنایه به على (ع) احتمالا در مورد قبول حکمیت در میدان "صفین" اعتراض کند) اما با این حال امام (ع) براى احترام قرآن سکوت کرد تا وى آیه را به پایان رسانید، سپس امام (ع) به ادامه قرائت نماز بازگشت، و" ابن کوا" کار خود را دو مرتبه تکرار کرد، باز امام (ع) سکوت کرد و" ابن کوا" براى سومین بار آیه را تکرار نمود، و على (ع) مجددا به احترام قرآن سکوت کرد، سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود:" فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ" (اشاره به این که مجازات دردناک الاهى در انتظار منافقان و افراد بى ایمان است و در برابر آنها باید تحمل و حوصله به خرج داد) سرانجام امام سوره را تمام کرده و به رکوع رفت [3].
از مجموع این بحث روشن مىشود که استماع و سکوت به هنگام شنیدن آیات قرآن کار بسیار شایستهاى است ولى به طور کلى واجب نیست، و شاید علاوه بر اجماع و روایات، جمله" لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ" (شاید مشمول رحمت خدا بشوید) نیز اشاره به مستحبّ بودن این حکم باشد.
تنها موردى که این حکم الاهى شکل وجوب به خود مىگیرد موقع نماز جماعت است که ماموم به هنگام شنیدن قرائت امام باید سکوت کند و گوش فرا دهد، حتى جمعى از فقها این آیه را دلیل بر سقوط قرائت حمد و سوره از ماموم دانستهاند.
امر به سکوت به هنگام قرائت قرآن در چنین مجلسی به خاطر این است که انسان به آیات قرآن توجه پیدا کند.[4]
پس اگر در مجلسی قرآن، قرائت شود و در طرف دیگر چند نفر مشغول صحبت کردن پیرامون کارهای خود باشند و توجهی به قرآن نداشته باشند، این آیه خطاب می کند که (شایسته است) سکوت کنید و به آیات قرآن گوش فرا دهید اما اگر در مجلسی قرائت هم زمان آیات باشد که مجموعا قاری هستند و دیگران وظیفه دارند سکوت کنند و... یا شخصی همزمان با قاری، جهت تعلیم قرآن آن را تکرار می کند، این چنین چیزهایی منافاتی با احترام به قرآن ندارد بلکه نمونه کامل احترام به قرآن است.
البته باید گفت که در مطلوبیت سکوت به هنگام قرائت قرآن، فرقی بین پخش زنده و پخش غیر زنده نیست. اما در هنگام شنیدن آیاتی که سجده واجب دارند از پخش غیر زنده، بعضی از مراجع معظم تقلید، سجده را واجب نمی دانند[5] هر چند به جا آوردن آن اشکالی ندارد.
[1] اعراف،204، وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ.
[2] تفسیر برهان، ج 2، ص 57، یجب الانصات للقرآن فى الصلاة و فى غیرها و اذا قرء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع.
[3] تفسیر برهان، ج 2، ص 56.
[4] تفسیر نمونه، ج 7، ص 71.
[5] توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج 1، ص 593 مسأله 1096، اگر آیه سجده را از کسى که قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، یا از مثل گرامافون آیه سجده را بشنود لازم نیست سجده نماید ، ولى اگر از آلتى که صداى خود انسان را مىرساند بشنود واجب است سجده کند.