کد سایت
fa45103
کد بایگانی
55408
نمایه
شیوه تفسیری التبیان فی تفسیر القرآن
طبقه بندی موضوعی
علوم قرآنی,تألیفات شیعی
خلاصه پرسش
شیوه تفسیرى شیخ طوسى(ره) در تفسیر تبیان چگونه است؟
پرسش
شیوه تفسیرى شیخ طوسى(ره) در تفسیر تبیان چگونه است؟
پاسخ اجمالی
یکی از آثار شیخ طوسی، «التبیان فی تفسیر القرآن» است. این تفسیر، هم به جهت بزرگی نویسنده و هم به جهت تنوّع مطالب موجود از اهمیت بسزایی برخوردار است. شیخ طوسی با این‌که شخصیت حدیثی و فقهی بزرگی بوده و کتاب‌های مهمی در این زمینه‌ها دارد، اما متکلمی بزرگ نیز به شمار آمده و طبیعتاً عقل در نوع تفکر او جایگاه والایی داشته است. او در کتاب تفسیری خود، تنها به نقل روایات اکتفا نکرده، بلکه علاوه بر آن، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف به ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته است و به نوعی می‌توان این تفسیر را کتابی کلامی نیز دانست.
پاسخ تفصیلی
ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به «شیخ طوسی» و «شیخ الطائفه»،[1] از علمای بزرگ شیعه است. از او کتاب‌های مختلفی در حدیث، فقه، رجال و تفسیر باقی مانده است که «التبیان فی تفسیر القرآن» از جمله مهم‌ترین آنها می‌باشد. شیخ طوسی می‌گوید در این تفسیر، تلاش کرده تا در حد امکان، مطالب جدیدی را ارائه کند: «آنچه مرا به تألیف این کتاب واداشت این است که در بین علمای گذشته و کنونی کسی را نیافتم که کتابی چنان جامع در تفسیر قرآن نوشته باشد که شامل جمیع فنون و فروع معانی آن باشد. تنها عده‌ای به جمع‌آوری احادیث و روایات مربوط به تفسیر آیات اقدام نموده‌اند و در صدد توضیح و تفسیر نبوده‌اند. علمای اهل سنت که به تفسیر قرآن پرداخته‌اند را این‌گونه یافتم:
1. کسانى چون طبرى؛ هر سخن منقولى را در تفسیر قرآن گرد آورده‌اند و هر سخن در علم مورد تخصصشان را مطرح کرده‌اند.
2. کسانى که به اختصار تنها به تفسیر الفاظ غریب و مشکل قرآن پرداخته‌اند.
3. کسانى که راه میانه پیموده‌اند و بیشتر به علومى توجه کرده‌اند که خود در آن تبحّر داشته‌اند؛ مثلاً زجاج و فرّاء به صرف و نحو، مفضّل بن سلمة به واژگان و اشتقاق الفاظ، ابو على جبائى به کلام و ابو القاسم بلخى به فقه توجه کرده‌اند».[2]
در نهایت شیخ طوسی به نگارش تفسیری دست زد که شامل علوم مختلف قرآنی در آن زمان بوده است؛ وی می‌گوید: «شنیده‌ام که گروهی از شیعیان چه در گذشته و چه در حال حاضر، خواهان کتابی هستند نه چندان مفصّل و نه بیش از حد مختصر که شامل همه علوم و فنون قرآنی از قبیل قرائت، معانی، اعراب، سخن از متشابه، پاسخ به ایرادات منکران و مخالفان مانند مجبره، مشبهه، مجسمه و... و بیان استدلال‌های علمای گذشته در صحت عقاید و اعتقاداتشان باشد و من به خواست خدا به این کار می‌پردازم؛ با روش و سبکی موجز و مختصر در همه فنون قرآنی؛ نه چنان مفصل که باعث ملال خواننده شود و نه چنان مختصر که فهم معانی را مشکل سازد».[3]
روش شیخ طوسی در تفسیر به این صورت است که؛ در آغاز هر سوره، به نام‌هاى آن، مکى یا مدنى بودن سوره، و وجود آیه ناسخ و منسوخ در آن می‌پردازد سپس با ذکر آیه به معنای لغوی الفاظ در آن، اختلاف قرائت، صرف، نحو و گاه نکات بلاغى پرداخته و سرانجام، شرح و تفسیر آیه و آراء و اقوال مختلف را بیان می‌کند.
همچنین اسباب نزول آیه و مسائل کلامی مستفاد از ظاهر آن‌را ذکر می‌کند و مسائل مورد اختلاف فقهی و اعتقادی را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد.
این تفسیر، هم به جهت بزرگی نویسنده آن و هم به جهت تنوّع مطالب موجود در آن از اهمیت بسزائی برخوردار است. آقا بزرگ تهرانی از علمای متأخر شیعی در مقدمه خود بر تفسیر تبیان، آن‌را این‌گونه توصیف می‌کند: «التبیان فی تفسیر القرآن؛ ... این اثر پربار ... اولین تفسیری است که مؤلف آن، میان علوم مختلف قرآنی جمع کرده است».[4]
شیخ طوسی در ابتدای کتاب و قبل از بحث‌های تفسیری، به مطالب مهمی پرداخته است که برخی از آنها را تحت عنوان «فصل فی ذکر جمل لا بد من معرفتها قبل الشروع فی تفسیر القرآن» قرار داده و موضوعات مرتبط با قرآن مانند تحریف یا عدم تحریف در قرآن، بررسی روایات دلالت کننده بر تحریف، ناسخ و منسوخ و ... را مطرح می‌کند. سپس عنوانی به نام «فصل فی ذکر اسامی القرآن، و تسمیة السور و الآیات» دارد که در آن اسامی قرآن و برخی علت‌ها و حکمت‌های این اسامی را ذکر می‌کند.
مباحث فقهی و اصولی تبیان
به سبب مهارت شیخ طوسى در فقه امامیه و مذاهب اهل سنّت، مباحث فقهى و اصولى نیز در تفسیر وى مطرح شده است. وى در ذیل برخی از آیات، به مباحث فقهی می‌پردازد که در این‌جا به ذکر دو نمونه بسنده می‌شود:
1. بحث نکاح متعه که از اختلافات مهم شیعه و سنی در فقه است، ذیل آیه 24 سوره نساء.[5]
2. بطلان قیاس فقهی ذیل آیه 2 سوره حشر.[6]
مباحث کلامی تبیان
شیخ طوسی با این‌که شخصیت حدیثی و فقهی بزرگی بوده و کتاب‌های مهمی در این دو دانش دارد، اما از متکلمان بزرگ شیعه نیز به شمار آمده و طبیعتاً عقل در نوع تفکر او جایگاه والایی داشته است. او در کتاب تفسیری خود بر خلاف بیشتر مفسران قبل از خود، تنها بر نقل روایات مأثور در تفسیر اکتفا نکرد، بلکه علاوه بر آن، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف به ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته و به نوعی می‌توان این کتاب را تفسیری کلامی نیز دانست. در این‌جا به ذکر عناوین دو نمونه از مباحث مهم کلامی بسنده می‌کنیم:
1. بحث از امامت و اهل بیت پیامبر در ذیل آیه تطهیر(احزاب 33) مطرح شده است.[7]
2. بحث از شفاعت در ذیل آیه 48 سوره بقره مطرح شده است.[8]
1. کسانى چون طبرى؛ هر سخن منقولى را در تفسیر قرآن گرد آورده‌اند و هر سخن در علم مورد تخصصشان را مطرح کرده‌اند.
2. کسانى که به اختصار تنها به تفسیر الفاظ غریب و مشکل قرآن پرداخته‌اند.
3. کسانى که راه میانه پیموده‌اند و بیشتر به علومى توجه کرده‌اند که خود در آن تبحّر داشته‌اند؛ مثلاً زجاج و فرّاء به صرف و نحو، مفضّل بن سلمة به واژگان و اشتقاق الفاظ، ابو على جبائى به کلام و ابو القاسم بلخى به فقه توجه کرده‌اند».[2]
در نهایت شیخ طوسی به نگارش تفسیری دست زد که شامل علوم مختلف قرآنی در آن زمان بوده است؛ وی می‌گوید: «شنیده‌ام که گروهی از شیعیان چه در گذشته و چه در حال حاضر، خواهان کتابی هستند نه چندان مفصّل و نه بیش از حد مختصر که شامل همه علوم و فنون قرآنی از قبیل قرائت، معانی، اعراب، سخن از متشابه، پاسخ به ایرادات منکران و مخالفان مانند مجبره، مشبهه، مجسمه و... و بیان استدلال‌های علمای گذشته در صحت عقاید و اعتقاداتشان باشد و من به خواست خدا به این کار می‌پردازم؛ با روش و سبکی موجز و مختصر در همه فنون قرآنی؛ نه چنان مفصل که باعث ملال خواننده شود و نه چنان مختصر که فهم معانی را مشکل سازد».[3]
روش شیخ طوسی در تفسیر به این صورت است که؛ در آغاز هر سوره، به نام‌هاى آن، مکى یا مدنى بودن سوره، و وجود آیه ناسخ و منسوخ در آن می‌پردازد سپس با ذکر آیه به معنای لغوی الفاظ در آن، اختلاف قرائت، صرف، نحو و گاه نکات بلاغى پرداخته و سرانجام، شرح و تفسیر آیه و آراء و اقوال مختلف را بیان می‌کند.
همچنین اسباب نزول آیه و مسائل کلامی مستفاد از ظاهر آن‌را ذکر می‌کند و مسائل مورد اختلاف فقهی و اعتقادی را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد.
این تفسیر، هم به جهت بزرگی نویسنده آن و هم به جهت تنوّع مطالب موجود در آن از اهمیت بسزائی برخوردار است. آقا بزرگ تهرانی از علمای متأخر شیعی در مقدمه خود بر تفسیر تبیان، آن‌را این‌گونه توصیف می‌کند: «التبیان فی تفسیر القرآن؛ ... این اثر پربار ... اولین تفسیری است که مؤلف آن، میان علوم مختلف قرآنی جمع کرده است».[4]
شیخ طوسی در ابتدای کتاب و قبل از بحث‌های تفسیری، به مطالب مهمی پرداخته است که برخی از آنها را تحت عنوان «فصل فی ذکر جمل لا بد من معرفتها قبل الشروع فی تفسیر القرآن» قرار داده و موضوعات مرتبط با قرآن مانند تحریف یا عدم تحریف در قرآن، بررسی روایات دلالت کننده بر تحریف، ناسخ و منسوخ و ... را مطرح می‌کند. سپس عنوانی به نام «فصل فی ذکر اسامی القرآن، و تسمیة السور و الآیات» دارد که در آن اسامی قرآن و برخی علت‌ها و حکمت‌های این اسامی را ذکر می‌کند.
مباحث فقهی و اصولی تبیان
به سبب مهارت شیخ طوسى در فقه امامیه و مذاهب اهل سنّت، مباحث فقهى و اصولى نیز در تفسیر وى مطرح شده است. وى در ذیل برخی از آیات، به مباحث فقهی می‌پردازد که در این‌جا به ذکر دو نمونه بسنده می‌شود:
1. بحث نکاح متعه که از اختلافات مهم شیعه و سنی در فقه است، ذیل آیه 24 سوره نساء.[5]
2. بطلان قیاس فقهی ذیل آیه 2 سوره حشر.[6]
مباحث کلامی تبیان
شیخ طوسی با این‌که شخصیت حدیثی و فقهی بزرگی بوده و کتاب‌های مهمی در این دو دانش دارد، اما از متکلمان بزرگ شیعه نیز به شمار آمده و طبیعتاً عقل در نوع تفکر او جایگاه والایی داشته است. او در کتاب تفسیری خود بر خلاف بیشتر مفسران قبل از خود، تنها بر نقل روایات مأثور در تفسیر اکتفا نکرد، بلکه علاوه بر آن، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف به ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته و به نوعی می‌توان این کتاب را تفسیری کلامی نیز دانست. در این‌جا به ذکر عناوین دو نمونه از مباحث مهم کلامی بسنده می‌کنیم:
1. بحث از امامت و اهل بیت پیامبر در ذیل آیه تطهیر(احزاب 33) مطرح شده است.[7]
2. بحث از شفاعت در ذیل آیه 48 سوره بقره مطرح شده است.[8]
[1]. ر.ک: «شیخ طائفه»، سؤال ۴۷۱۷۴.
[2]. شیخ طوسى، محمد بن حسن، التبیان فى تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانى، تحقیق: عاملی، احمد قصیر، ج 1، ص 1، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بی‌تا.
[3]. همان، ص 2.
[4]. همان، مقدمه آقا بزرگ تهرانی، ص 19.
[5]. همان، ج 3، ص 164 – 167.
[6]. همان، ج 9، ص 560.
[7]. همان، ج 8، ص 339 – 341.
[8]. همان، ج 1، ص 213 – 214.