مقدمه

یکی از صفات ائمه (ع) و شخص امام علی(ع)، «عصمت» است. عصمت ملکه ای علمی و عملی است که انسان را از جهل، خطا، سهو، نسیان و مغالطه در اندیشه و تفکر نگه می دارد؛ بنابراین، معصوم، هم در بخش علم، از فهم ناصحیح به دور است و هم در بخش عمل، محفوظ از کار نارواست. به همین دلیل است که این حضرات لیاقت و شایستگی مقام والای امامت را داشتند و به این مقام منصوب شدند.

ائمه طاهرین (ع) عصاره نظام آفرینش و مظهر هدایت خدایند؛ نه تنها کار، گفتار و سکوت آنان هدایت است که میزان هدایت اند و با این میزان، ضلالت و گمراهی و ایمان و کفر مشخص می شود. از این رو، سخن و سیره ایشان برای هرکسی و هر سالک به سوی خدا، حجت و دلیل است؛ زیرا آنان معصوم اند و در سیره معصوم(ع) هیچ گونه شائبه گمراهی و گناه نیست.[1]

با این مقدمه پاسخ را پی می گیریم:

اصل این عبارت مورد سوال ، قسمتی از خطبه 216 نهج البلاغه است، که حضرت آن را در صفین بیان نموده اند. سراسر خطبه، دارای نکات پند آموز و بسیار عمیق، در رابطه با حقوق حکومت و مردم است ،اما در انتهای خطبه، حضرت، این عبارت مورد سوال را مطرح فرموده اند و همه مخاطبان خود را به این نکته توصیه می کنند که؛ از گفتن سخن حق و مشورت عادلانه در حق من خود داری نکنید؛ زیرا من هم به عنوان یک انسان – نه به عنوان یک امام معصوم – خود را بالاتر از آن نمی دانم که دچار خطا و اشتباه نشوم، و از خطا در کارهایم ایمن نیستم، مگر اینکه؛ خداوندی که از من قادرتر است وهمه امور به دست اوست، مرا از خطا حفظ کند .[2]

نکته قابل توجه در این عبارت این است که ممکن است این جمله حضرت که فرمودند: من در نزد خودم به گونه ای نیستم که خود را بالا تر از این ببینم که خطا نکنم دستاویز برخی از مخالفان عصمت امامان واقع  شود و بگویند: خود حضرت تصریح دارد که ایمن از خطا نیست و معصوم نمی باشد.

در پاسخ این اشکال، همان طور که شارحان این کلام اشاره نمو ده اند ،جمله بعدی در همین عبارت این اشکال را رفع می کند، زیرا ؛حضرت می فرماید: اگر خدا مرا از خطا حفظ نکند، من خودم شخصا و بدون تکیه بر پروردگارم از خطا، محفوظ نمی مانم. به عبارت دیگر حضرت می فرماید: مفهوم جمله اول که می فرماید؛ ایمن نیستم، این است که، من به عنوان یک انسان از خطا کردن ایمن نیستم ولی مفهوم جمله بعد این است که به عنوان حفظ و حمایت الهی  وضع دیگری دارم ، و خدا مرا از خطا حفظ می کند، مانند این عبارت، در جریان حضرت یوسف(ع) در قرآن، هم مطرح شده که می فرماید: زلیخا قصد حضرت یوسف(ع) کرد و یوسف، هم اگر برهان حق را نمی دید، قصد او می نمود؛ یعنی حضرت یوسف، به عنوان یک انسان، بیم این داشت که آلوده هوا وهوس شود ،ولی مشاهد ه برهان الهی وعصمت، مانع از آن شد که، دچار خطا شود.[3]

بنابر این پیا مبران و اولیای الهی از هرخطا و گناه کبیره و صغیره و مکروه معصوم اند. معصومین (ع) گرچه همواره با ابلیس و دیگر شیاطین درگیر و در چالش های اخلاقی و معنوی بودند اما به توفیق الهی هیچ گاه نلغزیدند چنانکه قرآن مجید در باره پیامبر می فرماید: «و چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کردیم گمراه کنند تا غیر از آن را بر ما ببندی و در آن صورت تو را به دوستی خود بگیرند و اگر تو را استوار نمی داشتیم قطعاً نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی» [4]

به علاو ه حضرت علی(ع) در مقام تعلیم به اصحاب است و به آنها می آموزد در هر مقامی که هستید، احتمال خطا و اشتباه برای شما وجود دارد ، و از روی تواضع خود را هم مانند آنها لحاظ می کند. به هر حال نباید این جمله را در برابر آن همه دلایل محکمی که در وجوب عصمت امام و معصوم بودن آنها وجود دارد، به عنوان مشکلی مطرح کنیم؛ زیرا ماباید احادیث را در کنار هم و با توجه به اصول عقلی دیگر معنی کنیم؛ مثلا حضرت در جای دیگر در نهج البلاغه در  خطبه 97 می فرماید؛" من نشانه روشنی از پروردگارم دارم وبه طریق واضح پیامبرم گام بر می دارم و در راهی آشکار با دقت و هوشیاری به پیش می روم". طبق این بیان ،حضرت تاکید می کند که با حمایت پروردگار، همیشه راه را درست طی می کند و خطایی در کار او نیست. [5]

نتیجه نهایی این که: حضرت در این بیان نورانی توصیه به گفتن سخن حق و رفتار از روی عدل می کند و می فرماید: همه به این امورات نیازمندیم و اگر عنایت الهی نباشد انسان دچار خطا می شود ولی این به معنی ثابت شدن خطا برای حضرت نیست.