ام المؤمنین اوّلینبار در زمان پیامبر اسلام(ص) با نازل شدن آیۀ 6 سورۀ احزاب دربارۀ همسران آنحضرت نسبت به مؤمنان اصطلاح شده است. اینکه زنان رسول خدا(ص) مادران امتاند، حکمی است شرعی و مخصوص آنحضرت. این حکم(تشبیه همسران پیامبر(ص) به مادران مؤمنان) تشبیه در بعضی از آثار مادری است، نه همۀ آنها.
از دلایل این حکم میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
اولاً: احترام نهادن به زنان پیامبر(ص)،
ثانیاً: حرمت نهادن به شخص آنحضرت،
ثالثاً: پیشگیری از سوء استفادههای برخی مغرضان که قصد داشتند بعد از مرگ رسول خدا(ص) از طریق ازدواج با همسران آنحضرت به مقاصد سیاسی و اهداف سوءشان برسند.
- "ام المؤمنین"؛ یعنی مادر مؤمنان. این اصطلاح با نازل شدن آیۀ اولویت - پیامبر(ص) نسبت به مؤمنان از خود آنها سزاوارتر است و همسران او مادران آنها]مؤمنان[ محسوب میشوند...-.[1] دربارۀ زنان آنحضرت نسبت، به مؤمنان رایج شده است. خداوند در این آیه، زنان رسول خدا(ص) را به منزلۀ مادر برای همۀ مؤمنان دانست، البته مادر معنوی و روحانی. همانگونه که پیامبر(ص) پدر روحانی و معنوی امت است.
- این حکم(که زنان پیامبر(ص) مادران امتاند) حکمی شرعی و مخصوص آنجناب است.[2] چنانکه در سورۀ احزاب، برابری زنان پیامبر(ص) با دیگر زنان نفی شده است: "ای زنان پیامبر(ص)، شما مانند یکی از زنان معمولی نیستید".[3]
- تشبیه همسران رسول خدا به مادران، تشبیه در بعضی از آثار مادری است، نه همۀ آنها؛ یعنی مادران نسبت به فرزندان خود حقوقی دارند و احکامی طرفینی بین آنها حکم فرما است که در اینجا تمام آن احکام جاری نیست. در اینجا فقط دو حکم که همان وجوب احترام و حرمت نهادن به زنان پیامبر(ص) و حرمت ازدواج با آنها باشد، جاری است؛ چرا که مادر به غیر از وجوب احترام و حرمت نکاح، آثار دیگری نیز دارد؛ مثلاً از فرزند خود ارث میبرد و فرزند از او ارث میبرد، نگاه کردن به روی او جایز است، با دخترانی که از شوهر دیگر دارد، نمیشود ازدواج کرد و ...، ولی همسران پیامبر(ص) به غیر از آن دو حکم (وجوب احترام و حرمت ازدواج) احکام دیگری ندارند. بنابراین، این حکم(تشبیه همسران رسول خدا به عنوان مادران مؤمنان) تأثیرش در دو مسئله است: الف) وجوب احترام، ب) حرمت ازدواج.[4]
- این حکم اولاً: به جهت احترام نهادن به زنان پیامبر(ص) است. از آنجا که آنان همسران رسول خدا(ص) و به او منسوب بوده و در بین مسلمانان از احترام خاصی برخوردار بودند. بدیهی است که با دیگر زنان همنوع خود فرق داشتند، چنانکه قرآن کریم فرمود.[5]
ثانیاً: احترام نهادن به شخصیت خود پیامبر اکرم(ص) است. چنانکه از شأن نزول آیه استفاده میشود تعدادی از مخالفان، به عنوان انتقامجویی و توهین به ساحت مقدس پیامبر(ص)، قصد داشتند بعد از رحلت آنحضرت با همسرانش ازدواج کنند.
ثالثاً: پیشگیری از برخی سوء استفادهها و توطئههای دشمنان که قصد داشتند بعد از مرگ رسول خدا با ازدواج با همسران آنحضرت، به مقاصد سیاسی و اهداف پلیدشان برسند.
به عقیدۀ استاد مطهری؛ سرّ ممنوعیت ازدواج زنان پیامبر(ص) با اشخاص دیگر، این است که همسر بعدی از شهرت و احترام آن زن - که در میان مسلمان دارای احترام خاصی بود - سوء استفاده نکند و احیانا آن زنان ابزار عناصر خودخواه و ماجراجو در مسائل سیاسی و اجتماعی واقع نشوند.[6]
[1]. "النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم و ازواجه امهاتم...". احزاب، 6.
[2]. طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج16، ص: 277، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج 16، ص 414، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.
[3]. "یا نساء النبی لستن کاحد من النساء...". احزاب، 32.
[4]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 17، ص 205 – 207، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[5]. احزاب، 32.
[6]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 19، ص 431، تهران، صدرا؛ جهت اطلاع بیشتر، ر. ک: تفسیر المیزان، ج 16، آیات 1- 54 سورۀ احزاب؛ تفسیر نمونه، ج 17، همان آیات، ص405 و 406.