در منابع روایی معتبر شیعه، حدیثی با این مضمون وجود ندارد که حضرت محمد(ص) فرموده باشد، روزه گرفتن در روز عاشورا مستحب است، ولی احادیثی در مورد سیرۀ آن‌حضرت به چشم می‌خورد که این‌روز را روزه می‌گرفت. مانند حدیثی که در آن امام رضا(ع) فرمود: «صَامَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) یَوْمَ عَاشُورَاء». بدیهی است که بر اساس این‌گونه روایات نمی‌توان گفت پیامبر(ص) روزه گرفتن روز عاشورا را مستحب می‌داند؛ چرا که علاوه بر ضعف سند برخی از این‌گونه روایات، بر فعل پیامبر دلالت دارند و در آن تصریحی به استحباب روزه نشده است.
البته، از برخی روایات نقل شده در منابع حدیثی سنی و شیعه، برمی‌آید که عاشورا از زمان حضرت موسی(ع) تا بعثت رسول خدا(ص) و از بعثت تا هنگام وجوب روزه‌ی ماه رمضان، مورد تعظیم و از ایام الله بود، ولی پس از حادثۀ عاشورا و سوء استفاده بنی‌امیّه از روایات مربوط به روزه و بزرگ‌داشت عاشورا، روایات مختلفی در این مورد وارد شده است، برخی از این روایات بر استحباب و برخی دیگر کراهت، بلکه حرمت دلالت دارند.
از این‌رو، نباید به عنوان شادی این‌روز را برگزار کرد. تا خاطره‌ی عاشورای خونین از یاد برود، چنانچه شهادت امام علی(ع) نیز در شب‌های قدر اتّفاق افتاد که روزه‌ی آن واجب است. روزه‌ی روز عاشورا نمی‌تواند به خودی خود اشکالی داشته باشد؛ امّا چون وسیله‌ی تبلیغاتی بنی‌امیّه است، از دیدگاه بیشتر فقها حکم به کراهت داده شده است؛ یعنی روزه داشتن در این‌روز ناپسند است؛ چنانچه برخی دیگر از فقها گفته‌اند: روزه‌ی روز عاشورا بنابر احتیاط واجب جایز نیست.
پرسش مطرح شده از دو بخش تشکیل شده است که هر قسمت باید به طور جداگانه بحث شود:
الف) وجود حدیثی در مورد روزه‌ی روز عاشورا از پیامبر اسلام(ص)
در متون روایی معتبر شیعی حدیثی با این مضمون وجود ندارد که پیامبر اسلام(ص) فرموده باشد، روزه گرفتن در روز عاشورا مستحب است، ولی احادیثی در مورد سیره‌ی آن‌حضرت به چشم می‌خورد که رسول خدا(ص) این‌روز را روزه می‌گرفت؛ مانند حدیثی که در آن امام رضا(ع) فرمود: «صَامَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) یَوْمَ عَاشُورَاء».[1]
البته، بر اساس برخی از احادیث امام علی(ع) فرمود: «نهم و دهم محرم را روزه بگیرید که آن کفّاره گناهان یک‌سال است».[2]
با این وجود باز نمی‌توان گفت که در منابع معتبر شیعه روایاتی است که پیامبر(ص) روزه گرفتن روز عاشورا را مستحب می‌دانست؛ چرا که برخی از این روایات ذکر شده، از جهت سند ضعیف‌اند. علاوه بر این، بر فعل پیامبر دلالت دارند، و ما کلامی از پیامبر(ص) در این باره نیافتیم، تا بگوییم خود آن‌حضرت سخن صریحی در این باره دارند. این در حالی است که روایات اهل‌سنّت در این زمینه با وجود استناد آن به پیامبر(ص) بسیار زیاد است.[3]
ب) روزه‌ی روز عاشورا از دیدگاه فقهای شیعه
مستفاد از روایاتی که در کتاب‌های حدیثی سنّی و شیعه نقل شده،[4] این است که عاشورا از زمان حضرت موسی(ع) تا بعثت رسول خدا(ص) و از بعثت تا هنگام وجوب روزه‌ی ماه رمضان و همچنین پس از آن مورد تعظیم و از ایام الله بود.
امّا پس از قیام عاشورا، بنی‌امیه با سوء استفاده از روایات مربوط به روزه و بزرگ‌داشت عاشورا مطلبی را مطرح و تبلیغ کردند که با اساس دین و مکتب منافات داشت، و آن این‌که چون در این‌روز حسین بن على(ع) کشته شد و کشتن آن‌حضرت و اهل بیت و یاران او -نعوذ بالله- کار بسیار خوبی بود؛ پس این‌روز، روز با برکتی شده و به این جهت باید این‌روز را روزه گرفت.[5] از این‌رو روایات فراوانی را جعل نمودند تا ضمن تحریف قیام عاشورا این‌روز را عید دانسته و به شکرانۀ آن روزه بگیرند. کراجکی(ره) از علمای قرن پنجم شیعه، در رسالۀ التعجب من أغلاط العامة فی مسألة الإمامة به این نکته اشاره می‌کند که بعضی افراد در حالی که ادعای محبّت اهل‌بیت را دارند، این‌روز را به بهانه‌ی توبه حضرت آدم(ع) عید می‌دانند و به شادی می‌پردازند، در حالی که در غم پیامبر اکرم(ص) در از دست دادن فرزندش شریک نمی‌شوند.[6]
بنابراین، استحباب روزه‌ی روز عاشورا یک حکم صد در صد انحرافی است که میان گروهی از مسلمانان ظاهری نفوذ کرده است و این همان است که در زیارت عاشورا بدان اشاره شده است: «و هذا یوم تبرّکت به بنو امیّة».
از این تاریخ است که روزه‌ی روز عاشورا به دو عنوان می‌توانست انجام شود:
- به عنوان این‌که از ایام الله است، یا به عنوان واجب و یا مستحب.
- با این عنوان که چون یزید امام حسین(ع) را ظاهراً از بین برده، باید روزه گرفت و از همین تاریخ است که امامان معصوم(ع) با روشنگری، و نهی از روزه‌ی عاشورا، با این فکر انحرافی مبارزه کردند. زراره از امام صادق(ع) و امام باقر(ع) نقل کرده است که به او فرمودند: «روز عاشورا، روزه نگیرید ...».[7]
به هر حال، ظاهر روایات در این باره مختلف است. برخی از روایات دلالت بر استحباب دارند، و می‌گویند روزه‌ی تاسوعا و عاشورا کفّاره گناه یک‌سال است و رسول خدا این‌روز را روزه گرفت. برخی دیگر از روایات دلالت بر کراهت، بلکه حرمت دارند؛ مانند روایتی که می‌گوید روزه این‌روز سنّت آل زیاد و روزه ابن مرجانه است.[8]
حال که روایات مختلف در این باره وجود دارد، راهی جز جمع کردن بین آنها نیست، و آن این است که:
- روزه بر دو قسم انجام می‌شود: یکى روزه‌ای تبرّکى که به عنوان شادمانى است، و دیگری روزه‌ای به نیّت تقرّب است. روایاتی که روزه‌ی در روز عاشورا را نهی می‌کنند، بر قسم اول دلالت دارند و روایاتی که روزه در این‌روز را مستحب می‌دانند، بر قسم دوم دلالت می‌کنند.
- احتمال دارد که روایات دال بر جواز روزه در این‌روز نسخ شده باشند. این احتمال مؤید به بعضی اخباری است که می‌گویند روزه‌ی روز عاشورا اول واجب بود و بعداً ترک شد، مانند آن‌که روزه‌ی روز عاشورا در سال اول هجرت واجب شد و در سال دوم با آمدن رمضان نسخ شد.[9] نظیر این‌که، راوی می‌گوید: شنیدم امام باقر(ع) می‌فرمود: «خداى عزّ و جل پنج چیز را بر بندگان واجب نمود و آنها چهار چیزش را گرفتند و یکى را رها کردند، عرض کردم: قربانت گردم: آنها را براى من نام می‌برى؟ فرمود:
نماز، و مردم نمی‌دانستند چگونه نماز گزارند تا جبرئیل(ع) فرود آمد و گفت: اى محمد! وقت‌هاى نماز را به مردم خبر ده. زکات پس از نماز نازل شد، جبرئیل گفت: اى محمد! راجع به زکات آنها را خبر ده، چنان‌که درباره‌ی نماز خبر دادى. روزه بعد از زکات نازل شد؛ چون روز عاشورا مىآمد، پیامبر(ص) فردی را به روستاهای اطراف می‌فرستاد تا به آنان بگوید آن‌روز را روزه بگیرند، سپس روزه‌ی ماه رمضان، میان ماه شعبان و شوال نازل شد [و روزه در روز عاشورا نسخ شد]....».[10]
- روایاتی که دلالت بر فضیلت روزه در روز عاشورا دارند، حمل بر تقیّه می‌شود.[11]
- آنچه را که ابوالفضل طهرانى(ره) در شفاء الصدور احتمال داده است که روایاتی که دلالت بر جواز روزه در این‌روز می‌کنند، بر امساک ناقص حمل می‌شود، و از آن طرف، روایات ناهیه‌ی روزه را بر امساک کامل در روزه‌داری حمل کنیم. در نتیجه حکم مسئله این است که روزه‌ی روز عاشورا مردّد بین کفریت و حرمت و کراهت است و به هیچ وجه در مذهب اهل‌بیت و فقه آل محمد(ع) جاى احتمال استحباب در آن نیست.[12]
در توضیح این عبارت گفته شده است که، اگر روزه گرفتن در این‌روز به عنوان خصوصیّت باشد بدعت و حرام است، و اگر به عنوان تبرّک باشد کفر و خروج از دین است، و اگر به جهت فضیلت مطلق روزه باشد؛ چون تشبّه صوری به بنی‌امیه دارد، البته مکروه و ناقص الثواب است.[13]
بنابراین، جنبه‌ی حزن و اندوه روز عاشورا برتر از جنبه‌ی مثبت آن است، در حالی که بنی‌امیّه سعی در نابود کردن خاطره‌ی عاشورا داشتند؛ از این‌رو است که فقهای معاصر به کراهت روزه‌ی روز عاشورا، فتوا داده‌اند. و بعضی فرموده‌اند که مستحب است در روز عاشورا انسان بدون قصد روزه تا عصر از خوردن و آشامیدن خوددارى کند.[14] همان‌طور که برخی از فقها گفته‌اند: روزه‌ی روز عاشورا بنابر احتیاط واجب جایز نیست.[15]
[1]. شیخ طوسى، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج 2، ص 134، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1390ق؛ شیخ حر عاملى، وسائل الشیعة، ج 10، ص 457، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409ق.
[2]. الإستبصار، ج 2، ص 134. «عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ أَبِیهِ أَنَّ عَلِیّاً ع قَالَ: "صُومُوا الْعَاشُورَاءَ التَّاسِعَ وَ الْعَاشِرَ فَإِنَّهُ یُکَفِّرُ ذُنُوبَ سَنَةٍ».
[3]. قزوینی، حافظ ابی عبدالله محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق، عبدالباقی، محمد فؤاد، ج 1، ص 552، باب صیام یوم عاشوراء، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، بی‌تا؛ عبدالله بن عبدالرحمن، سنن دارمی، ج 2، ص 22، باب البرید، دمشق، 1349ق؛ قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج 3 ، ص 150، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
[4]. مانند این‌که در صحیح مسلم حدود 30 روایت آمده است.
[5]. ر. ک: شیخ طوسى، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج 4، ص 301، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
[6]. کراجکى، محمد بن على، التعجب من أغلاط العامة فی مسألة الإمامة، ص 115، قم، دار الغدیر، چاپ اول، 1421ق.
[7]. الإستبصار، ج 2، ص 134؛ کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج 4 ، ص 146، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[8]. تهذیب الأحکام، ج 4، ص 301- 302.
[9]. ر. ک: کافی، ج 4، ص 146.
[10]. کافی، ج 1، ص 290. «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) یَقُولُ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَکُوا وَاحِداً قُلْتُ أَ تُسَمِّیهِنَّ لِی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ الصَّلَاةُ وَ کَانَ النَّاسُ لَا یَدْرُونَ کَیْفَ یُصَلُّونَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ ع فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْهُمْ بِمَوَاقِیتِ صَلَاتِهِمْ ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّکَاةُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْهُمْ مِنْ زَکَاتِهِمْ مَا أَخْبَرْتَهُمْ مِنْ صَلَاتِهِمْ ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا کَانَ یَوْمُ عَاشُورَاءَ بَعَثَ إِلَى مَا حَوْلَهُ مِنَ الْقُرَى فَصَامُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ فَنَزَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ بَیْنَ شَعْبَانَ وَ شَوَّال...»؛ مجلسى، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولى محلاتى، هاشم، ج 3، ص 259، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.
[11]. طبسی، نجم الدین، روزه عاشورا سنتى نبوى یا بدعتى اموى، مترجم، داداش زاده، مصطفی، ص 43، قم، بی‌نا، چاپ اول، 1429ق.
[12]. ر. ک: تهرانی، میرزا ابوالفضل، شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور، ص 383 – 392، تهران، مرتضوی، چاپ دوم، 1383ش.
[13]. ر. ک: ثقفی تهرانی، حسن، ترجمۀ کامل و شرح زیارت مبارک عاشورا (تلخیص و نظری تازه و حذف و اضافات بر کتاب شفاء الصدور فی شرح زیاره العاشور)، ص 420، انتشارات هاد، چاپ اول، 1385ش.
[14]. امام خمینی، توضیح المسائل (محشّى)، محقق، مصحح، بنی هاشمی خمینی، سید محمد حسین، ج1، ص 967، مسئله 1747، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1424ق.
[15]. وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، ص 334، مسئله 1755، قم، مدرسه امام باقر علیه السلام، چاپ نهم، 1428ق.