خدای تعالی درباره مجازات مُجرمان، و بیان نزدیک بودن قیامت و حساب‌رسی اعمال در برابر کسانى که آن‌را دور، یا نسیه‌اش می‌پندارند، می‌فرماید: «إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَریباً»؛[1] ما شما را از عذاب نزدیکى بیم می‌دهیم.
 از آن‌جا که در آن روز بزرگ؛ گروهی غرق حسرت و اندوه شده، نادم و پشیمان می‌گردند، حسرتى که به حالشان سودى نخواهد داشت و پشیمانى که نتیجه‌اى ندارد!
در ادامه می‌فرماید: «یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنی‏ کُنْتُ تُراباً»؛ این عذاب روزى واقع می‌شود که انسان آنچه با دست خود از قبل فرستاده همه را می‌بیند، و کافر می‌گوید: اى کاش خاک بودم.
جمعى از مفسران جمله «ینظر» را در این آیه به معناى «ینتظر» تفسیر کرده، و گفته‌اند منظور این است که انسان در آن روز در انتظار جزاى اعمال خویش است.[2] و بعضى آن‌را به معناى «نگریستن به نامه اعمال و ملاحظه کارهای خیر و شرّ» دانسته‌اند.[3] و نیز احتمال داده شد که منظور مشاهده پاداش و کیفر اعمال است.[4]
این تفسیرها همه از این‌جا ناشى شده که به مسئله حضور و تجسّم اعمال آدمى در آن روز کمتر توجه داشته‌اند، وگرنه با توجه به این واقعیت، مفهوم آیه روشن است و نیاز به هیچ‌گونه تقدیر و تأویلى ندارد.
توضیح این‌که؛ از آیات مختلف قرآن و روایات استفاده می‌شود که اعمال انسان در آن روز به صورت‌هاى مناسبى مجسم شده، و در برابر او ظاهر می‌شوند، او براستى اعمال خویش را می‌بیند، و از مشاهده منظره اعمال بدش در وحشت و ندامت و حسرت فرو می‌رود، و از دیدن اعمال حسنه‌اش شاد و مسرور می‌گردد، و اصولاً یکى از بهترین پاداش‌هاى نیکوکاران، و یکى از بدترین کیفرهاى بدکاران همین اعمال مجسم آنها است که همراهشان خواهد بود.[5]
تعبیر به «قدَّمَتْ یَداهُ‏» (دو دست او آن‌را از پیش فرستاده) به خاطر آن است که انسان اکثر کارها را با دست انجام می‌دهد، ولى مسلماً منحصر به اعمال دست نیست، بلکه آنچه با زبان و چشم و گوش نیز انجام می‌دهد همه مشمول این قانون است.
دیدگاه‌های تفسیری مختلفی درباره این آرزوی کافر بیان شده است؛ مانند این‌که ای کاش اصلاً در دنیا خلق نشده بودم و به همان حالت اولی -که خاک بودم- باقی مانده بودم.[6] و یا ای کاش خاک باقی می‌ماندم و زنده نمی‌شدم و جسم و روحم باز نمی‌گشت تا از حساب و بازخواست در این روز در امان می‌ماندم.[7]
به هر حال کفار بعد از آن‌که اعمال تمام عمر خود را همه در برابر خویش حاضر می‌بینند، آن‌چنان در اندوه و حسرت فرو می‌روند که می‌گویند: «یا لَیتَنی کُنتُ تراباً»، و این حکایت از شدّت تأثّر و تأسّف آنها می‌کند.
تفسیر روایی «یا لیتنی کنت تراباً»
روایات متعددی در زمینه تفسیر بخش پایانی آیه؛ یعنی «یا لَیتَنی کُنتُ تراباً» رسیده است؛ برخی از این روایات، فاقد سند بوده و سند برخی نیز ضعیف است. در این میان، تنها سند یک روایت صحیح است که با توجه به سیاق می‌توان آن‌را مصداق باطنی و تأویل آیه به‌شمار آورد.
1. عبدالله بن عمرو گفت: هنگامی که روز قیامت بر پا می‌شود و زمین گسترده می‌شود، خداوند تعالی همه موجودات از انسان‌ها، جن، جنبندگان و وحوش را محشور می‌کند. در این روز خداوند بین جنبندگان تقاص قرار می‌دهد؛ حتی میان گوسفند بی‌شاخ و گوسفند شاخدار حکم می‌شود. هنگامی که خداوند از قصاص بین آنان فارغ شد، می‌فرماید: «همه خاک شوید»، کافر در این حال آرزو می‌کند: «ای کاش من هم خاک بودم».[8]
2. عبایه بن ربعی گوید: به عبد الله بن عبّاس گفتم: چرا رسول خدا(ص) کنیه علی(ع) را «ابو تراب» قرار داد؟ گفت: «زیرا او صاحب زمین و حجّت خدا بعد از رسول الله بر اهل زمین بوده و به وجود حضرتش زمین باقی است و آرامش آن منتهی به آن‌جناب می‌شود. از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌فرمود: روز قیامت وقتی کفّار ثواب و قرب و کرامتی را که خدای تبارک و تعالی برای شیعیان علی آماده نموده ملاحظه کردند، می‌گویند: کاش ما خاک بودیم‏؛ یعنی کاش شیعه علی بودیم و به همین معنا اشاره است آیه شریفه: "وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً"».[9]
مرحوم مجلسی در تبیین مفهوم روایت می‌نویسد:
ممکن است این آیه جهت دیگری برای نام‌گذاری حضرت علی(ع) به ابا تراب باشد؛ زیرا شیعیان و پیروان ایشان به دلیل پیروی محض و کثرت تبعیت و همراهی آن‌حضرت، «تراب» نامیده شده‌اند؛ همان‌طور که در آیه آمده است. از طرفی امام علی(ع) صاحب و رهبر و مالک امور شیعیان است؛ لذا به ابا تراب کنیه داده شده است. احتمال دارد آیه شاهدی بر نام‌گذاری حضرت علی به ابا تراب باشد. احتمال دیگر، آن است که کلمه «تراباً» در آیه وصف و مدحی برای حضرت علی(ع) باشد؛ نه این‌که این کنیه (ابا تراب)، آن‌گونه که ناصبی‌ها گمان می‌کنند، سرزنش و مذمت امام باشد. به این ترتیب، مراد از تراباً در آیه، «یا لیتنی کنت ابا ترابیاً» است؛ با حذف کلمه «أب» که در نسبت شایع است؛ چنان‌که گاهی «یاء» نسبت حذف می‌شود.[10]
با قطع نظر از توجیهات علامه مجلسی -که بعید به نظر می‌رسد و شاهدی ندارد - روایت از نظر سندی ضعیف است.[11] و قابل استناد نیست.
3. سعید سمان گوید: امام صادق(ع) درباره این آیه فرمود: «یعنى روزى که هر کس توجه می‌کند به آنچه پیش فرستاده و کافر می‌گوید: اى کاش! علوى بودم و ابو تراب را دوست می‌داشتم».[12] سند این روایت صحیح است.[13]
استرآبادی در توضیح این روایت می‌نویسد: چون علی(ع) قسیم الجنة و النار است، شیعیان را به بهشت و دشمنان را به جهنم راهنمایی می‌کند، و کافر آرزو می‌کند: ای کاش! من از شیعه علی بودم![14]
به هر حال، جمع‌بندی کلی ما از روایات این است که تفسیرهای مختلف مفسران درباره این آیه؛ هیچ منافاتی با تأویل آیه به آرزوی کافران که (ای کاش علوی بودیم) ندارد؛ زیرا علاوه بر روایات یاد شده، در آیات متعددی از قرآن آرزوی کافران مبنی بر محسن و مؤمن بودن آمده است.[15] و روایات متعددی ذیل این آیات، این آرزو را به ولایت و دوستی امام علی(ع) تفسیر کرده که آن‌حضرت رأس مؤمنان و محسنان است.[16]
آنچه مفسران گفته‌اند تفسیر ظاهری آیه است که به جای خود صحیح و قابل پذیرش است، اما آنچه در روایات آمده از باب تأویل و بیان معنای باطنی آیه است که بر اساس الغای خصوصیت از معنای ظاهری و از باب تطبیق بیان شده است؛ یعنی کفار در روز قیامت با مشاهده عذاب و مشاهده جایگاه امام علی(ع) و شیعیان آن‌حضرت، علاوه بر آرزوی عدم تولد و خاک بودن، به پیروان ولایت حسرت خورده و آرزوی مؤمن بودن دارند. تناسب کلمه «تراباً» نیز، با توجه به معنای باطنی آیه، آن است که شیعیان همه در برابر امام علی(ع) متواضع و فروتن و خاکی هستند. همچنین مفهوم باطنی آن می‌تواند پدر امت و عالم هستی باشد.

---