وجود اختلاف فتوا در بین مراجع محترم تقلید امری طبیعی است که دلایل منطقی خود را دارد. در مورد سؤال شما نظر همه مراجع محترم تقلید آن طور که شما بیان کرده اید نیست، بلکه عده ای از ایشان در مورد گذاشتن پول در بانک جهت گرفتن وام مسکن، خمس را واجب ندانسته اند.
در پاسخ به سؤال شما توجه به چند نکته ضروری است.
الف. فهم علت و حکمت همه احکام برای ما نا ممکن است به طوری که فرموده اند: "دین خداوند را با عقول ناقصه نمی توان سنجید"؛[1] یعنی با مقایسه بین احکامی که به ظاهر مشابه هستند نمی توان حکمت را از موضوعی به موضوع مشابه تسری داد، به عنوان نمونه با این که به نظر می آید نجاست بول از منی بیشتر است، ولی در اسلام برای انزال منی، غسل در نظر گرفته شده است و برای طهارت از بول فقط وضو تشریع شده است.
ب. همان طور که در احکام خمس بیان شده است، سرمایه یعنی هرچه که در عرف سرمایه حساب می شود خمس دارد، همچنین هر آنچه که بعد از هزینه در مئونه (تمام ما یحتاج شخص و خانواده ای که سرپرستی آنان را به عهده دارد)[2] زیاد بیاید خمس دارد. بنابراین اگر انسان مال و یا سرمایه ای منقول یا غیر منقولی داشته باشد که دیگر شرایط پرداخت خمس را داشته باشد باید خمس آن را بدهد.
ج. میزان در مئونه بودن مال یا کالایی، این است که بالفعل آن را هزینه مىکند، پس اگر بر خود و خانواده اش سخت گیرى کند و مقداری زیاد بیاید باید خمس مقدار زاید را بدهد.[3]
د. بر طبق فتوای فقها، داشتن خانه ای در شأن شخص، جزو مئونه به حساب می آید و خمس ندارد.[4]
هـ. اختلاف فتوا در بین فتاوای فقها و مراجع عظام تقلید امری بدیهی است؛ زیرا نحوه استفاده از ادله و داشتن مبانی اصولی، حدیثی، فقهی و .. باعث می شود فتوای آنان نیز احیاناً متفاوت باشد. از جمله این اختلافات را می توان به برداشت های متفاوتی که از مئونه دارند، دانست.[5]
با توجه به این نکات؛ اگر شخصی مقداری پول در بانک جهت گرفتن وام داشته باشد، یا زمینی جهت ساخت خانه دارد که فعلاً غیر مسکونی است و هر سال مقداری از آن را می سازد، بنا بر نظر برخی از مراجع محترم تقلید هر دو مورد جزو مئونه حساب نمی شود، و چون در هر دو مورد جزو مئونه زاید حساب می شود، خمس دارد که باید آن را پرداخت کند. به همین علت برخی از مراجع محترم در هر دو مورد حکم به وجوب خمس داده اند.
حضرات آیات تبریزی و وحید خراسانی از جمله مراجعی هستند که در هر دو گزینه قائل به وجوب خمس اند.[6]
اما در مقابل، برخی دیگر از مراجع عظام تقلید مانند حضرات آیات بهجت، فاضل، نورى و صافی هر دو مورد را جزو مئونه حساب کرده اند که بنابراین خمسی به آن تعلق نمی گیرد.[7]
عده ای دیگر مانند حضرات آیات امام خمینی (ره)،[8] مقام معظم رهبری، مکارم شیرازی و سیستانی[9] گذاشتن پول در بانک برای گرفتن وام مسکن را جزو مئونه نمی دانند، ولی ساختن خانه، در سال های متمادی را جزو مئونه حساب کرده اند.
بنابراین؛ به نظر عده ای از مراجع محترم تقلید فرقی بین گذاشتن پول در بانک برای گرفتن وام مسکن و یا ساخت خانه در چند سال، از جهت عدم خمس وجود ندارد و در هر دو مورد نیازی به پرداخت خمس نیست و مراجعی که بین این دو فرق گذاشته اند یا در هر دو مورد نظر به وجوب خمس دارند به علت نحوه استنباط و برداشت هایی است که از ادله دارند.[10]
نمایه های مربوط:
سؤال 2682 (سایت: 2895) (خمس و حساب قرض الحسنه وام مسکن).
سؤال 6360 (سایت: 6543) (خمس وام دریافتی از بانک).
سؤال 1736 (سایت: 1732) (خمس پس انداز مسکن).
[1] نوری،میرزا حسین،مستدرک الوسائل، ج 17، ص 262،آل البیت،قم، 1408،قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع إِنَّ دِینَ اللَّهِ لَا یُصَابُ بِالْعُقُولِ النَّاقِصَةِ وَ الْآرَاءِ الْبَاطِلَةِ وَ الْمَقَایِیسِ الْفَاسِدَةِ وَ لَا یُصَابُ إِلَّا بِالتَّسْلِیمِ فَمَنْ سَلَّمَ لَنَا سَلِمَ وَ مَنِ اهْتَدَى بِنَا هُدِیَ وَ مَنْ دَانَ بِالْقِیَاسِ وَ الرَّأْیِ هَلَک.
[2] در تعریف مئونه گفته شده است: مراد از مئونه چیزى است که خرج معاش و عیال واجب النفقه و کسان خود مىکند، و از مئونه است خرج زیارت و صدقه و جایزه و هدیه و مخارج میهمان و رفت و آمد و حقوق لازمه که به نذر یا کفاره بر او لازم مىشود و چیزهایى که به آنها احتیاج دارد، مثل حیوان سوارى و بارى ( امروزه مانند ماشین) و خانه و فرش و کتب و اسباب و لوازم خانه که از منفعت کسب مىخرد و آن چه صرف تزویج خود و اولاد خود و خرج ختنه آنها مىکند و آن چه خرج ناخوشى (بیماری) و مردن کسان خود مىنماید. نک: امام خمینی، نجاة العباد، ص 197، موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی،قم،1422.
[3] نجاة العباد، ص 197.
[4] همان، ص 197.
[5] از جمله می توان به استظهاری که مرحوم شیخ مرتضی حائری در صدق مئونه بودن نسبت به منزل مسکونی و عدم آن نسبت به محل کسب(مغازه) دارد اشاره کرد، ایشان می گوید: " یقال: ما الفرق بین محلّ الکسب و آلاته و بیت السکنى حیث إنّ بیت السکنى یعدّ من مئونة الشخص و لا یعدّ ذلک من مئونة الربح و لا من مئونة الشخص. و ذلک لصدق الصرف على بیت السکنى من جهة الاحتیاج إلیها إلى آخر عمره، فلا یمکن بحسب المتعارف صرفه فی مصارف معیشته. و کذا اللباس و الفروش، فإنّه یشتری بداعی البقاء إلى آخر العمر و یصرف النظر عن صرفه فی معیشته، و هذا بخلاف محلّ التجارة کالدکّان و الخان، فإنّه لا یحتاج إلیه إلى آخر العمر، بل الاحتیاج إلیه ما دام الکسب، و بعده یصرف فی المئونة من دون حرج، فإنّ محلّ الکسب فی فرض عدم الاحتیاج- الذی یحصل لکلّ شخص قطعا و لو فی شهرین من آخر عمره- یکون کسائر أمواله و مستغلّاته من غیر فرق أصلا، فلا یصدق علیه مئونة الکسب و لا مئونة الشخص، لعدم الصرف أصلا.نک : حائری، مرتضی،کتاب الخمس،ص 177،دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1418.
[6] آیتالله تبریزى، استفتاءات، س 889؛ دفترآیتالله وحید، با استفاده از نرم افزار پرسمان.
[7] آیتالله صافى در این باره می فرماید: اگر خانه مسکونى در حال حاضر مورد نیاز او و در شأنش باشد و راهى جز طریق یاد شده(گذاشتن پول در بانک و گرفتن وام مسکن) ندارد، به آن خمس تعلق نمىگیرد. البته بنا بر نظر مراجعى که معتقدند پول مزبور خمس ندارد چنانچه در آینده، صرف خرید منزل نشود، خمس آن را باید بدهد.
نک: آیتالله فاضل، جامعالمسائل، ج 1، س 677؛ آیتالله بهجت، توضیحالمسائل، م 1391؛ آیتالله نورى، استفتاءات، ج 2، س 328؛ آیتالله صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 706.به نقل از نرم افزار پرسمان.
[8] مرحوم امام خمینی در این باره می فرماید: " کسى که محتاج خریدن خانه باشد از براى مسکن و خریدن آن متوقف باشد بر باقى گذاشتن زیادى از مئونه چند سال روى هم، پس اگر در یک سال زمین خانه خریدارى کند و در سال دیگر در و پنجرهاش را و در سال سوم آجر و لوازمات آن را، خمس به آن تعلق نمىگیرد، لکن اگر پول آنها را کنار بگذارد براى خریدن خانه، از مئونه محسوب نمىشود و واجب مىشود اخراجخمس در آن بعد از گذشتن یک سال.نک: نجاة العباد،ص،200.
[9] آیتالله مکارم، استفتاءات، ج 2، س 533 و 514؛ آیتالله خامنهاى، اجوبة الاستفتاءات، س 908 و 902 و 956.؛ آیتالله سیستانى Sistani.org ،خمس، ش 10و منهاج الصالحین، ج 1، م 1219. با استفاده از نرم افزار پرسمان.
[10] از دلایلی که می توان برای این اختلاف فتوا بیان کرد شاید این مطلب باشد که ساخت خانه، مقدمه مباشر( نزدیک) برای رسیدن به خانه و خانه دار شدن به عنوان یکی از مئونه های زندگی است بنابراین از باب مقدمیت هم که شده است خمس ندارد ولی هنگامی که پولی در بانک جهت گرفتن وام مسکن گذاشته می شود برای تبدیل آن به مئونه زندگی(خانه) چندین واسطه نیاز است که اول این پول باید طی چند سال خرج نشود، سپس با آن وام گرفته شود و با مجموع آن زمین یا خانه ای خریداری شود.