کد سایت
fa83490
کد بایگانی
101395
نمایه
پیوستگی و ارتباط میان آیات قرآن
طبقه بندی موضوعی
علوم قرآنی
خلاصه پرسش
اینکه گفته می‌شود آیات قرآن با هم پیوستگی و ارتباط دارند، معنایش چیست؟
پرسش
مراد از پیوستگی و ارتباط میان آیات قرآن چیست؟ از چه جهاتی با هم پیوستگی دارند؟
پاسخ اجمالی
مراد از پیوستگی آیات، وجود نوعی ارتباط معنایی میان اجزای آن است که آن‌را از گسستگی، ناهماهنگی و پریشانی در هدف یا موضوع حفظ می‌کند.
آیات قرآن از جوانب مختلفی با یکدیگر پیوند دارند؛ مانند: 1. پیوستگی در بیان حقایق، 2. پیوستگی در هدف (هدایت بندگان)، 3. پیوستگی آیات یک سوره، 4. پیوستگی آیاتی که با هم نازل شده‌اند.
آیات قرآن از جوانب مختلفی با یکدیگر پیوند دارند؛ مانند: 1. پیوستگی در بیان حقایق، 2. پیوستگی در هدف (هدایت بندگان)، 3. پیوستگی آیات یک سوره، 4. پیوستگی آیاتی که با هم نازل شده‌اند.
پاسخ تفصیلی
مراد از پیوستگی آیات، وجود نوعی ارتباط معنایی میان اجزای آن است که آن‌را از گسستگی، ناهماهنگی و پریشانی در هدف یا موضوع حفظ می‌کند. وجود نوعی پیوستگی میان آیات قرآن، همواره مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان بوده است. این مسئله در میان قرآن‌پژوهان معمولاً در دانشی با عنوان «علم مناسبات»[1] مطرح بوده و کتاب‌هایی در این علم تدوین شده است.[2] برخی نیز در لابه‌لای مباحث علوم قرآنی به این مبحث پرداخته‌اند.[3] در این آثار ـ بویژه آثار کهن ـ بیشتر بیان ارتباط‌های نامرئی میان آیاتِ به ظاهر مستقل قرآن با یکدیگر و نیز پیوند میان سوره‌ها مدّ نظر بوده است؛ اما دامنه این بررسی‌ها به همین محدوده ختم نشده؛ بلکه به تدریج انواعی از پیوندها را دربرگرفته است.[4]
اهمیت این موضوع بیشتر از آن جهت است که از سویی، کشف پیوند آیات و ارتباط معنایی آنها با یکدیگر، به فهم قرآن کمک می‌کند و از سوی دیگر چهره پیوسته آیات را آشکار می‌سازد و شبهه کسانی را که در وحدت، جامعیت و نظم منطقی میان آیات قرآن تردید دارند، برطرف می‌سازد.[5] افزون بر این؛ توجه به پیوستگی آیات قرآن نظم آیات قرآن در چینش کلمات آن‌را برملا می‌کند و اعجاز قرآن را در اسلوب و شیوه چینش کلمات و عبارات آن آشکار می‌سازد.[6] به علاوه؛ باور به وجود ارتباط معنایی میان آیات قرآن، از پیش‌زمینه‌های مهم تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‌شود. عنایت نداشتن به برخی از این پیوندها، مانعِ استفاده گسترده از قرآن در مقام تفسیر می‌گردد و بی‌توجهی به دسته‌ای از آنها ـ مانند پیوند آیاتی که با هم نازل شده‌اند ـ نقش قرینه سیاق را در تفسیر کمرنگ می‌سازد. اگر معتقد باشیم مجموعه آیات قرآن با یکدیگر ارتباط معنایی خاصی ندارند، نمی‌توانیم در مقام تفسیر هر یک از آیات قرآن از سایر آیات به عنوان منبعی برای کشف مقصود آن آیه بهره ببریم؛ ولی اگر معتقد باشیم آیات قرآن به شکلی نظام‌مند و از جهت معنایی با یکدیگر مرتبط‌اند، با در نظر گرفتن انواع ارتباط میان آیات، می‌توانیم با تکیه بر روش تفسیر قرآن به قرآن، به کشف مدلول‌ها و مقاصد آیات بپردازیم.
در این‌جا درصدد بیان تمام پیوندهای معنایی آیات قرآن نیستیم که به بحثی فراگیر و پردامنه نیاز دارد. تنها می‌خواهیم به بیان برخی پیوندهای معنایی آیات قرآن بپردازیم.
انواع پیوندهایی معنایی در قرآن
یکی از تفاوت‌های اساسی کلام خداوند سبحان با انسان، انسجام و هماهنگی ویژه آیات قرآن با یکدیگر است؛[7] چنان‌که در قرآن می‌خوانیم: «آیا درباره قرآن نمی‌اندیشند؟! اگر از سوى غیر خدا بود، اختلاف فراوانى در آن می‌یافتند».[8] این آیه شریفه، بر پیوستگی و هماهنگی کامل میان آیات قرآن دلالت دارد.[9]
در این راستا باید گفت: آیات قرآن از جوانب مختلفی با یکدیگر پیوند دارند. به تعدادی از این پیوندها تحت عناوین ذیل اشاره می‌شود.
1. پیوستگی در بیان حقایق
آنچه با نام جهان هستی می‌شناسیم، مجموعه‌ای پیوسته و یکپارچه است که در اجزای آن هیچ‌گونه نقصان و خللی یافت نمی‌شود؛[10] و قرآنِ حکیم، آینه‌ای تمام‌نما از واقعیات پیوسته هستی است. حقیقت‌گویی و واقع‌نمایی قرآن بیش از هر چیز مولود علم و حکمت خداوند متعال است.[11] پدیدآورنده قرآن با علم بی‌پایان خود به حقایق هستی و اسلوب‌های دقیق بیان، واقعیات جهان را در راستای اهداف هدایتی خود ـ آن‌چنان که هست ـ بیان کرده است. قرآن که به هدف راهنمایی بشر به صراط مستقیم نازل شده است، از جنس حق خالص است و هیچ‌یک از انحای باطل ـ از جمله افسانه‌های ساختگی و باورهای باطل بی‌پایه و خرافی پیشینیان ـ در آن راه نیافته است؛ چرا که با سخن غیر حق نمی‌توان مردم را در مسیر حق و حقیقت به پیش برد؟[12] بدیهی است که میان اجزای چنین کلامی که از سویی واقع‌نما و حقیقت‌گو است و از سوی دیگر با القای پیامی روشن در پی تحقق اهدافی مشخص است، هماهنگی و پیوستگی کامل برقرار است.
«اگر کلامی بر اساس حقیقت استوار و کاملاً بر واقع منطبق باشد، گزاره‌هایش یکدیگر را تکذیب نمی‌کند؛ زیرا تنها میان ارکان و اجزای حق (امر مطابق با واقع) اتحاد و هماهنگی وجود دارد. هیچ حقیقتی، حقیقت دیگر را باطل نمی‌کند و هیچ سخن صدقی، سخن صدق دیگر را تکذیب نمی‌کند. باطل است که با باطل دیگر و با حق منافات و سر ستیز دارد».[13]
2. پیوستگی در هدف
رشته متصل میان دُرَرِ قرآن و پیام مشترک میان تمام آیات و سُوَر آن، هدف مشترکی است که قرآن برای تحقق آن از سوی خداوند حکیم نازل شده است که همان «هدایت بندگان» به نور و روشنی و رهایی آنان از تاریکی‌های جهل و انواع گمراهی (کفر، شرک و نفاق) است.[14]
از آن‌جا که کتاب قرآن کتاب هدایت همه مردم است و شأن و منزلت چنین کتابی همین است، ظاهراً مراد از «لِکُلِّ شَیءٍ»،[15] هر چیزی است که مردم در هدایتشان بدان نیازمندند؛ اعم از معارف حقیقی مرتبط با مبدأ و معاد و اخلاق نیک و قوانین الهی و قصص و مواعظ. قرآن بیان کننده همه این امور است.[16]
3. پیوستگی آیات یک سوره
سیر نزول قرآن و اهداف ویژه هدایتی و تربیتی آن، جغرافیای ویژه‌ای را ـ به لحاظ تنوع و پراکندگی موضوعاتِ مطرح شده ـ به هر سوره بخشیده است؛ چندان که قاری قرآن گاهی در یک سوره با موضوعات مختلف و متنوعی روبرو می‌گردد که در نگاه اول ارتباط چندانی میان آنها مشاهده نمی‌شود.
در هر سوره نوعی وحدت تألیف و تمامیت وجود دارد که در میان اجزای دو سوره مختلف یافت نمی‌شود؛ هر سوره با هدفی مشخص سامان داده شده که پیش از تحقق آن به پایان نمی‌رسد.[17] برای مثال؛ غرضِ سوره حمد، «بیان شیوه اظهار بندگی در برابر خداوند» است؛ تمام عناصر این سوره مانند زنجیره‌هایی به هم پیوسته‌اند که ادب بندگی و سرسپردگی در برابر مولای حقیقی را آشکار می‌کنند و هیچ عنصرِ ناهمگونی در این مجموعه چشم نمی‌خورد.[18]
آیات هر سوره در واقع بیانی تفصیلی از غرضی کلی است که سوره در پی تحقق آن است؛ لذا حتی آخرین آیه از یک سوره مفصّل را می‌توان ترجمانی از همان غرض اصلی دانست.[19]
4. پیوستگی آیاتی که با هم نازل شده‌اند
قرآن کریم نزولی تدریجی داشته است و در هر مرحله از نزول مجموعه‌ای از آیات آن به تناسب مقتضیات و اوضاع خاص بر پیامبر خدا(ص) فرود آمده است. آن‌حضرت به محض دریافت مجموعه‌ای از آیات قرآن، آنها را برای مردم بیان می‌کرده است.[20] میان آیاتی که با یکدیگر نازل شده‌اند، به لحاظ معنا، ارتباطی وثیق و تناسبی کامل وجود دارد. قوام قرینه سیاق،[21] که یکی از کاربردی‌ترین قراین تفسیر قرآن محسوب می‌شود، مرهون همین پیوستگی و تناسب معنایی است. آیاتی که با هم نازل شده‌اند، ممکن است قطعاتی از یک سوره یا حتی تمام یک سوره باشند. برای نمونه؛ «اگر در سیاق آیات سوره انعام دقت شود معلوم می‌گردد که سیاق همه واحد و همه به هم متصل و مربوط‌اند، و خلاصه در بین آنها چیزی که دلالت کند بر اینکه آیات آن جدا جدا نازل شده به نظر نمی‌رسد، و این خود دلیل بر آن است که آن سوره همان‌گونه که هست، یک مرتبه نازل شده است».[22]
به هر صورت، یکی از پیوندهای معنایی محکم میان آیات قرآن، وجود تناسب معنایی میان آیاتی است که با هم نازل شده‌اند و دارای موضوع یا محوری واحد می‌باشند. در نتیجه، میان اجزای چنین کلامی، عنصری ناهم‌گون و بی‌گانه با آن موضوع محوری وجود ندارد و همین امر می‌تواند قرینه‌ای برای تعیین معنایی خاص در این‌گونه آیات یا حداقل کنارگذاشتن برخی احتمالات تفسیری ناهم‌گون با این مجموعه باشد. البته در جایی که دلیل قطعی بر نبودن ارتباط سیاق آیات داشته باشیم، نمی‌توانیم به قرینه سیاق تمسک نماییم؛ مانند جملات شبه معترضه‌ای که میان برخی آیات قرآن به چشم می‌خورد.[23]
نتیجه‌گیری
قرآن کریم از جانب خداوند حکیم بر اساس نظمی ویژه برای انتقال پیام‌هایی خاص سامان یافته است. بی‌تردید میان اجزای کلام خدا، انواعی از ارتباط معنایی برقرار است.[24]
اهمیت این موضوع بیشتر از آن جهت است که از سویی، کشف پیوند آیات و ارتباط معنایی آنها با یکدیگر، به فهم قرآن کمک می‌کند و از سوی دیگر چهره پیوسته آیات را آشکار می‌سازد و شبهه کسانی را که در وحدت، جامعیت و نظم منطقی میان آیات قرآن تردید دارند، برطرف می‌سازد.[5] افزون بر این؛ توجه به پیوستگی آیات قرآن نظم آیات قرآن در چینش کلمات آن‌را برملا می‌کند و اعجاز قرآن را در اسلوب و شیوه چینش کلمات و عبارات آن آشکار می‌سازد.[6] به علاوه؛ باور به وجود ارتباط معنایی میان آیات قرآن، از پیش‌زمینه‌های مهم تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‌شود. عنایت نداشتن به برخی از این پیوندها، مانعِ استفاده گسترده از قرآن در مقام تفسیر می‌گردد و بی‌توجهی به دسته‌ای از آنها ـ مانند پیوند آیاتی که با هم نازل شده‌اند ـ نقش قرینه سیاق را در تفسیر کمرنگ می‌سازد. اگر معتقد باشیم مجموعه آیات قرآن با یکدیگر ارتباط معنایی خاصی ندارند، نمی‌توانیم در مقام تفسیر هر یک از آیات قرآن از سایر آیات به عنوان منبعی برای کشف مقصود آن آیه بهره ببریم؛ ولی اگر معتقد باشیم آیات قرآن به شکلی نظام‌مند و از جهت معنایی با یکدیگر مرتبط‌اند، با در نظر گرفتن انواع ارتباط میان آیات، می‌توانیم با تکیه بر روش تفسیر قرآن به قرآن، به کشف مدلول‌ها و مقاصد آیات بپردازیم.
در این‌جا درصدد بیان تمام پیوندهای معنایی آیات قرآن نیستیم که به بحثی فراگیر و پردامنه نیاز دارد. تنها می‌خواهیم به بیان برخی پیوندهای معنایی آیات قرآن بپردازیم.
انواع پیوندهایی معنایی در قرآن
یکی از تفاوت‌های اساسی کلام خداوند سبحان با انسان، انسجام و هماهنگی ویژه آیات قرآن با یکدیگر است؛[7] چنان‌که در قرآن می‌خوانیم: «آیا درباره قرآن نمی‌اندیشند؟! اگر از سوى غیر خدا بود، اختلاف فراوانى در آن می‌یافتند».[8] این آیه شریفه، بر پیوستگی و هماهنگی کامل میان آیات قرآن دلالت دارد.[9]
در این راستا باید گفت: آیات قرآن از جوانب مختلفی با یکدیگر پیوند دارند. به تعدادی از این پیوندها تحت عناوین ذیل اشاره می‌شود.
1. پیوستگی در بیان حقایق
آنچه با نام جهان هستی می‌شناسیم، مجموعه‌ای پیوسته و یکپارچه است که در اجزای آن هیچ‌گونه نقصان و خللی یافت نمی‌شود؛[10] و قرآنِ حکیم، آینه‌ای تمام‌نما از واقعیات پیوسته هستی است. حقیقت‌گویی و واقع‌نمایی قرآن بیش از هر چیز مولود علم و حکمت خداوند متعال است.[11] پدیدآورنده قرآن با علم بی‌پایان خود به حقایق هستی و اسلوب‌های دقیق بیان، واقعیات جهان را در راستای اهداف هدایتی خود ـ آن‌چنان که هست ـ بیان کرده است. قرآن که به هدف راهنمایی بشر به صراط مستقیم نازل شده است، از جنس حق خالص است و هیچ‌یک از انحای باطل ـ از جمله افسانه‌های ساختگی و باورهای باطل بی‌پایه و خرافی پیشینیان ـ در آن راه نیافته است؛ چرا که با سخن غیر حق نمی‌توان مردم را در مسیر حق و حقیقت به پیش برد؟[12] بدیهی است که میان اجزای چنین کلامی که از سویی واقع‌نما و حقیقت‌گو است و از سوی دیگر با القای پیامی روشن در پی تحقق اهدافی مشخص است، هماهنگی و پیوستگی کامل برقرار است.
«اگر کلامی بر اساس حقیقت استوار و کاملاً بر واقع منطبق باشد، گزاره‌هایش یکدیگر را تکذیب نمی‌کند؛ زیرا تنها میان ارکان و اجزای حق (امر مطابق با واقع) اتحاد و هماهنگی وجود دارد. هیچ حقیقتی، حقیقت دیگر را باطل نمی‌کند و هیچ سخن صدقی، سخن صدق دیگر را تکذیب نمی‌کند. باطل است که با باطل دیگر و با حق منافات و سر ستیز دارد».[13]
2. پیوستگی در هدف
رشته متصل میان دُرَرِ قرآن و پیام مشترک میان تمام آیات و سُوَر آن، هدف مشترکی است که قرآن برای تحقق آن از سوی خداوند حکیم نازل شده است که همان «هدایت بندگان» به نور و روشنی و رهایی آنان از تاریکی‌های جهل و انواع گمراهی (کفر، شرک و نفاق) است.[14]
از آن‌جا که کتاب قرآن کتاب هدایت همه مردم است و شأن و منزلت چنین کتابی همین است، ظاهراً مراد از «لِکُلِّ شَیءٍ»،[15] هر چیزی است که مردم در هدایتشان بدان نیازمندند؛ اعم از معارف حقیقی مرتبط با مبدأ و معاد و اخلاق نیک و قوانین الهی و قصص و مواعظ. قرآن بیان کننده همه این امور است.[16]
3. پیوستگی آیات یک سوره
سیر نزول قرآن و اهداف ویژه هدایتی و تربیتی آن، جغرافیای ویژه‌ای را ـ به لحاظ تنوع و پراکندگی موضوعاتِ مطرح شده ـ به هر سوره بخشیده است؛ چندان که قاری قرآن گاهی در یک سوره با موضوعات مختلف و متنوعی روبرو می‌گردد که در نگاه اول ارتباط چندانی میان آنها مشاهده نمی‌شود.
در هر سوره نوعی وحدت تألیف و تمامیت وجود دارد که در میان اجزای دو سوره مختلف یافت نمی‌شود؛ هر سوره با هدفی مشخص سامان داده شده که پیش از تحقق آن به پایان نمی‌رسد.[17] برای مثال؛ غرضِ سوره حمد، «بیان شیوه اظهار بندگی در برابر خداوند» است؛ تمام عناصر این سوره مانند زنجیره‌هایی به هم پیوسته‌اند که ادب بندگی و سرسپردگی در برابر مولای حقیقی را آشکار می‌کنند و هیچ عنصرِ ناهمگونی در این مجموعه چشم نمی‌خورد.[18]
آیات هر سوره در واقع بیانی تفصیلی از غرضی کلی است که سوره در پی تحقق آن است؛ لذا حتی آخرین آیه از یک سوره مفصّل را می‌توان ترجمانی از همان غرض اصلی دانست.[19]
4. پیوستگی آیاتی که با هم نازل شده‌اند
قرآن کریم نزولی تدریجی داشته است و در هر مرحله از نزول مجموعه‌ای از آیات آن به تناسب مقتضیات و اوضاع خاص بر پیامبر خدا(ص) فرود آمده است. آن‌حضرت به محض دریافت مجموعه‌ای از آیات قرآن، آنها را برای مردم بیان می‌کرده است.[20] میان آیاتی که با یکدیگر نازل شده‌اند، به لحاظ معنا، ارتباطی وثیق و تناسبی کامل وجود دارد. قوام قرینه سیاق،[21] که یکی از کاربردی‌ترین قراین تفسیر قرآن محسوب می‌شود، مرهون همین پیوستگی و تناسب معنایی است. آیاتی که با هم نازل شده‌اند، ممکن است قطعاتی از یک سوره یا حتی تمام یک سوره باشند. برای نمونه؛ «اگر در سیاق آیات سوره انعام دقت شود معلوم می‌گردد که سیاق همه واحد و همه به هم متصل و مربوط‌اند، و خلاصه در بین آنها چیزی که دلالت کند بر اینکه آیات آن جدا جدا نازل شده به نظر نمی‌رسد، و این خود دلیل بر آن است که آن سوره همان‌گونه که هست، یک مرتبه نازل شده است».[22]
به هر صورت، یکی از پیوندهای معنایی محکم میان آیات قرآن، وجود تناسب معنایی میان آیاتی است که با هم نازل شده‌اند و دارای موضوع یا محوری واحد می‌باشند. در نتیجه، میان اجزای چنین کلامی، عنصری ناهم‌گون و بی‌گانه با آن موضوع محوری وجود ندارد و همین امر می‌تواند قرینه‌ای برای تعیین معنایی خاص در این‌گونه آیات یا حداقل کنارگذاشتن برخی احتمالات تفسیری ناهم‌گون با این مجموعه باشد. البته در جایی که دلیل قطعی بر نبودن ارتباط سیاق آیات داشته باشیم، نمی‌توانیم به قرینه سیاق تمسک نماییم؛ مانند جملات شبه معترضه‌ای که میان برخی آیات قرآن به چشم می‌خورد.[23]
نتیجه‌گیری
قرآن کریم از جانب خداوند حکیم بر اساس نظمی ویژه برای انتقال پیام‌هایی خاص سامان یافته است. بی‌تردید میان اجزای کلام خدا، انواعی از ارتباط معنایی برقرار است.[24]
[1]. علم مناسبات، دانشی است که ما با آن، عوامل چینش آیات و سوره‌ها را شناسایی می‌کنیم و موضوع آن علم اجزایی است که زمینه پیوند را فراهم می‌کند. ر. ک: بقاعی، ابوالحسن ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، ج 1، ص 5 - 6، قاهره، دار الکتاب الإسلامی، بی‌تا.
[2]. ابراهیم بن عمر بقاعی (م 885 ق) در کتاب «نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور» درصدد بیان ارتباط‌های ناپیدا میان آیات و سوره‌های قرآن بوده است. جلال الدین عبدالرحمن سیوطی (م911ق) نیز کتاب «تناسق الدرر فی تناسب الآیات و السور» را با همین هدف نگاشته است.
[3]. برای نمونه جلال‌الدین سیوطی یکی از وجوه اعجاز قرآن را تناسب آیات و سوره‌های آن دانسته و به نمونه‌هایی از آن اشاره کرده است. ر. ک: سیوطی، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، ج 1، ص 41 ـ 52، بی‌جا، دارالفکرالعربى، بی‌تا.
[4]. ر. ک: ایازی، سید محمدعلی، چهره پیوسته قرآن، نشریه هستی‌نما، پاییز 1380ش، ص 27 ـ 33.
[5]. کسانی «پریشانی نظم آیات» و «پراکندگی موضوعات آن» را دلیلی بر «عدم تعین معانی قرآن» گرفته‌اند و از آن محملی برای «قرائت‌های بی‌حد و حصر» و حقیقتاً بی‌ضابطه از متن قرآن ساخته‌اند. سروش، عبدالکریم، فربه‌تر از ایدئولوژی، ص 125 ـ 126 و 165، مؤسسة فرهنگی صراط، 1373ش.
[6]. ر. ک: سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ج 2، ص 241 – 251، 253 و 256؛ چهره پیوستة قرآن، ص 16 ـ 27.
[7]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج3، ص 76، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[8]. نساء، 82.
[9]. ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 19 – 20.
[10]. ملک، 3 ـ 4.
[11]. ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 11، ص 398 ـ 399.
[12]. ر. ک: همان، ج 7، ص 166 ـ 167.
[13]. همان، ج1، ص 72 ـ 73 .
[14]. مائده: 15 ـ 16؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص16 ـ 17.
[15]. «...وَ نَزَّلْنا عَلَیکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمینَ»؛ نحل، 89.
[16]. ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 324 ـ 325 و ج 11، ص 280.
[17]. ر. ک، همان، ج 13، ص 231 و ج10، ص 167.
[18]. ر. ک: همان، ج 1، ص 17.
[19]. غرض سوره معمولاً با تدبر در آیات ابتدایی آن به دست می‌آید، ولی استثناهایی نیز به چشم می‌خورد؛ مثلاً در سوره مریم آیات 58 تا 60 دربردارنده غرض سوره است. ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 74.
[20]. نزول نجومی قرآن و حکمت‌های آن از برخی آیات قرآن پیدا است. مثلاً قرآن کریم در آیه 32 سوره فرقان انتقاد برخی کافران را بر نزول تدریجی قرآن طرح و در پاسخ به ایشان برخی حکمت‌های نزول تدریجی آن‌را بیان کرده است.
[21]. قرینه سیاق از قراین پیوسته لفظی است. این قرینه محصول رعایت نوعی تناسب و پیوستگی و تناسب میان اجزای کلام از سوی متکلم حکیم است و از آن می‌توان برای فهم مراد متکلم مدد جست.
[22]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 5.
[23]. ر. ک: همان، ج 20، ص 109 ـ 111.
[24]. ر. ک: اشرفی، امیر رضا، پیوستگی آیات قرآن و نقش آن در تفسیر از منظر علامه طباطبایی (ره)، نشریه قرآن شناخت، شماره دوم، پاییز و زمستان 1387ش، ص 26 ـ 58.