کد سایت
fa84370
کد بایگانی
94204
نمایه
برقراری نماز جمعه توسط شیعیان
برچسب
شیعیان|نماز جمعه|صفویه|قاجار|مسجد براثا
خلاصه پرسش
در سده‌های گذشته و بعد از دوران امامت و در زمان غیبت، آیا در جوامع شیعی، نماز جمعه برپا می‌شد؟!
پرسش
آیا خود شیعیان، در دوران بعد از ائمه اطهار(ع) و در دورانی مانند عصر صفویه، نماز جمعه برقرار می‌کردند؟
پاسخ اجمالی
گزارش‌های زیادی از برگزاری نماز جمعه در جوامع شیعی و در عصر غیبت وجود دارد که به برخی از آنها در پاسخ تفصیلی اشاره شده است.
پاسخ تفصیلی
در منابع اسلامی گزارش‌های زیادی وجود دارد که بیانگر این است که شیعیان بعد از ائمه اطهار(ع)، در دوره‌های مختلف، نماز جمعه را برگزار می‌کردند. در این نوشتار به مطالبی در این‌باره اشاره می‌شود.
1. گویا قدیمی‌ترین گزارش‌های موجود درباره نماز جمعه در جوامع شیعی، اقامه آن در مسجد «بَراثا» (مسجد شیعیان در بغداد) می‌باشد که این مسجد یکى از مساجد متبرّک و مورد علاقه شیعیان بوده است.[1] راوى این گزارش، ابن جوزى (م 597 ق) است که در ضمن حوادث سال 420 ق، با اشاره به خطبه خطیب شیعى در مسجد براثا، به ممانعت حکومت از وى و دستگیریش اشاره کرده و از سندى یاد می‌کند که در ردّ آن خطبه نگاشته شده و زمینه را براى نصب امام جمعه جدیدى از سوى حکومت فراهم کرده است. در این نامه آمده است که خطیب شیعه پس از درود بر پیامبر خدا(ص) افزود: «و درود بر برادرش آن انسان الهى که با جمجمه سخن گفت، مرده را زنده کرد و با اصحاب کهف سخن گفت».[2] این سند بسیار تند نوشته شده و نویسنده در آن، مسجد براثا را محل اجتماع کافران و زندیقان اعلام کرده است![3] ابن جوزى – و نیز ابن اثیر - در ضمن حوادث سال 349 ق نیز به درگیری‌هاى شیعه و سنى در بغداد و تعطیل نماز جمعه در همه مساجد جز مسجد براثا اشاره کرده‌‌اند.[4]
با این وجود؛ برخی از پژوهشگران تاریخی گفته‌اند روشن نیست که این خطبه نماز جمعه باشد،[5] ولی شاید بتوان گفت که از قرائن ذکر شده، می‌توان چنین استفاده‌اى را کرد. [6]
2. نماز جمعه در مسجد جامع ابن طولون در 359 ق و مسجد جامع ازهر در 361 ق برگزار می‌شد.[7]
3. نماز جمعه از دوره حکومت شاه اسماعیل اول صفوی (905-930 ق) به تدریج در جامعه شیعی ایران گسترش یافت. علت این امر از یک سو انتقاد حکومت عثمانی از شیعیان به سبب برگزار نکردن نماز جمعه و از سوی دیگر تلاش علمای شیعه، بویژه محقق کرکی، برای اشاعه نماز جمعه در ایران بود.[8] با وجود همراهی بسیاری از فقها از جمله شماری از علمای جبل عامل با محقق کرکی و پشتیبانی حکومت صفوی از آنان، چون سنّت اقامه نماز جمعه در میان شیعیان چندان رایج نبود و در میان علما مخالفان جدّی داشت،[9] رسمیت بخشیدن به آن در جامعه شیعی ایران به تدریج صورت گرفت.[10] بحث و مناقشه درباره حکم نماز جمعه در زمان غیبت امام معصوم و وجوب و حرمت آن در عهد شاه سلیمان اول صفوی به جایی رسید که وی مجلسی از فقها را با حضور وزیر اعظم خود ترتیب داد تا درباره حکم نماز جمعه به نتیجه‌ای واحد برسند.[11]
شاه طهماسب اول (حکومت: 930 - 984 ق) به توصیه محقق کرکی برای هر شهری امام جمعه انتخاب کرد.[12] در زمان شاه عباس اول (حکومت: 996 – 1038 ق) رسماً منصب امامتِ جمعه ایجاد شد.[13] معمولاً شیخ الاسلام هر شهر این منصب را داشت، اما گاه عالمانی که شیخ الاسلام نبودند مانند ملامحسن فیض کاشانی (متوفی 1091) به درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.[14]
نخستین نماز جمعه را در عصر صفوی شیخ نور الدین على بن عبد المعالی در مسجد جامع عتیق اصفهان اقامه کرد.[15] شیخ بهایی نیز از دیگر امامان جمعه مهم این دوره بود.[16] در دوره صفوی تألیف کتاب‌هایی حاوی خطبه‌های نماز جمعه متداول شد که کتاب «بساتین الخطباء» نوشته میرزا عبدالله اصفهانی معروف به افندی (1130) از مشهورترین آنهاست.[17]
در شرح زندگى مرحوم محمد تقى مجلسى (م 1070ق) نوشته‌اند: «او نخستین کسى است که منصب امامت جمعه را در دو مسجد بزرگ، بعد از دو امام اقدم؛ سید داماد و شیخ بهایى عهده‌دار شد. این پس از زمانى بود که سال‌ها وضع برگزارى نماز جمعه نامنظم بوده، گاه صاحب ذخیره - محقق سبزوارى- و در برخى اوقات شیخ لطف الله اصفهانى آن‌را اقامه می‌کردند. ... پس از وى فرزندش علامه محمد باقر مجلسى عهده‌دار آن گردید».[18]
خلاصه این‌که؛ منابع موجود حکایت از آن دارند که در دوره صفویه، نماز جمعه در جامعه تازه شیعى شده ایران، به آرامى اهمیت یافته است. پیش از صفویان، اقلیت‌هاى شیعى فراوانى در سراسر ایران بودند؛ اما بعد از ظهور صفویه، بیشتر شهرهاى مرکزى ایران به تشیع گرویدند. با آمدن فقیهان عرب و سپس عجم به صحنه سیاست، زمزمه اقامه جمعه در شهرهاى مختلف مطرح شده و محقق کرکى نخستین فقیهى بود که به جد به این امر توجه کرد.[19]
4. امامت جمعه در دوره قاجار (1210 – 1344 ق) همچون دوره صفویه منصبی حکومتی بود.[20] این منصب در این دوره به موازات کاهش اعتبار مناصب مذهبی به تدریج اهمیت دینی و سیاسی خود را از دست داد. در اواخر دوره قاجار برخی امامان جمعه در برابر علمای مشروطه‌خواه که مخالف حکومت استبدادی بودند قرار گرفتند.[21]
در نهایت ذکر این مطلب نیز خالی از لطف نیست که توجه به نام بسیاری از ائمه جمعه شهرهای بزرگ در دوره افشاریه (1148 – 1210 ق) و قاجاریه نشان می‌دهد که منصب امامت جمعه در این دوران جنبه موروثی یافته و برخی خاندان‌ها آن‌را برعهده داشته‌اند، از جمله خاندان خاتون آبادی در تهران، خاندان مجلسی در اصفهان، و محمد مقیم یزدی در یزد.[22]
1. گویا قدیمی‌ترین گزارش‌های موجود درباره نماز جمعه در جوامع شیعی، اقامه آن در مسجد «بَراثا» (مسجد شیعیان در بغداد) می‌باشد که این مسجد یکى از مساجد متبرّک و مورد علاقه شیعیان بوده است.[1] راوى این گزارش، ابن جوزى (م 597 ق) است که در ضمن حوادث سال 420 ق، با اشاره به خطبه خطیب شیعى در مسجد براثا، به ممانعت حکومت از وى و دستگیریش اشاره کرده و از سندى یاد می‌کند که در ردّ آن خطبه نگاشته شده و زمینه را براى نصب امام جمعه جدیدى از سوى حکومت فراهم کرده است. در این نامه آمده است که خطیب شیعه پس از درود بر پیامبر خدا(ص) افزود: «و درود بر برادرش آن انسان الهى که با جمجمه سخن گفت، مرده را زنده کرد و با اصحاب کهف سخن گفت».[2] این سند بسیار تند نوشته شده و نویسنده در آن، مسجد براثا را محل اجتماع کافران و زندیقان اعلام کرده است![3] ابن جوزى – و نیز ابن اثیر - در ضمن حوادث سال 349 ق نیز به درگیری‌هاى شیعه و سنى در بغداد و تعطیل نماز جمعه در همه مساجد جز مسجد براثا اشاره کرده‌‌اند.[4]
با این وجود؛ برخی از پژوهشگران تاریخی گفته‌اند روشن نیست که این خطبه نماز جمعه باشد،[5] ولی شاید بتوان گفت که از قرائن ذکر شده، می‌توان چنین استفاده‌اى را کرد. [6]
2. نماز جمعه در مسجد جامع ابن طولون در 359 ق و مسجد جامع ازهر در 361 ق برگزار می‌شد.[7]
3. نماز جمعه از دوره حکومت شاه اسماعیل اول صفوی (905-930 ق) به تدریج در جامعه شیعی ایران گسترش یافت. علت این امر از یک سو انتقاد حکومت عثمانی از شیعیان به سبب برگزار نکردن نماز جمعه و از سوی دیگر تلاش علمای شیعه، بویژه محقق کرکی، برای اشاعه نماز جمعه در ایران بود.[8] با وجود همراهی بسیاری از فقها از جمله شماری از علمای جبل عامل با محقق کرکی و پشتیبانی حکومت صفوی از آنان، چون سنّت اقامه نماز جمعه در میان شیعیان چندان رایج نبود و در میان علما مخالفان جدّی داشت،[9] رسمیت بخشیدن به آن در جامعه شیعی ایران به تدریج صورت گرفت.[10] بحث و مناقشه درباره حکم نماز جمعه در زمان غیبت امام معصوم و وجوب و حرمت آن در عهد شاه سلیمان اول صفوی به جایی رسید که وی مجلسی از فقها را با حضور وزیر اعظم خود ترتیب داد تا درباره حکم نماز جمعه به نتیجه‌ای واحد برسند.[11]
شاه طهماسب اول (حکومت: 930 - 984 ق) به توصیه محقق کرکی برای هر شهری امام جمعه انتخاب کرد.[12] در زمان شاه عباس اول (حکومت: 996 – 1038 ق) رسماً منصب امامتِ جمعه ایجاد شد.[13] معمولاً شیخ الاسلام هر شهر این منصب را داشت، اما گاه عالمانی که شیخ الاسلام نبودند مانند ملامحسن فیض کاشانی (متوفی 1091) به درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.[14]
نخستین نماز جمعه را در عصر صفوی شیخ نور الدین على بن عبد المعالی در مسجد جامع عتیق اصفهان اقامه کرد.[15] شیخ بهایی نیز از دیگر امامان جمعه مهم این دوره بود.[16] در دوره صفوی تألیف کتاب‌هایی حاوی خطبه‌های نماز جمعه متداول شد که کتاب «بساتین الخطباء» نوشته میرزا عبدالله اصفهانی معروف به افندی (1130) از مشهورترین آنهاست.[17]
در شرح زندگى مرحوم محمد تقى مجلسى (م 1070ق) نوشته‌اند: «او نخستین کسى است که منصب امامت جمعه را در دو مسجد بزرگ، بعد از دو امام اقدم؛ سید داماد و شیخ بهایى عهده‌دار شد. این پس از زمانى بود که سال‌ها وضع برگزارى نماز جمعه نامنظم بوده، گاه صاحب ذخیره - محقق سبزوارى- و در برخى اوقات شیخ لطف الله اصفهانى آن‌را اقامه می‌کردند. ... پس از وى فرزندش علامه محمد باقر مجلسى عهده‌دار آن گردید».[18]
خلاصه این‌که؛ منابع موجود حکایت از آن دارند که در دوره صفویه، نماز جمعه در جامعه تازه شیعى شده ایران، به آرامى اهمیت یافته است. پیش از صفویان، اقلیت‌هاى شیعى فراوانى در سراسر ایران بودند؛ اما بعد از ظهور صفویه، بیشتر شهرهاى مرکزى ایران به تشیع گرویدند. با آمدن فقیهان عرب و سپس عجم به صحنه سیاست، زمزمه اقامه جمعه در شهرهاى مختلف مطرح شده و محقق کرکى نخستین فقیهى بود که به جد به این امر توجه کرد.[19]
4. امامت جمعه در دوره قاجار (1210 – 1344 ق) همچون دوره صفویه منصبی حکومتی بود.[20] این منصب در این دوره به موازات کاهش اعتبار مناصب مذهبی به تدریج اهمیت دینی و سیاسی خود را از دست داد. در اواخر دوره قاجار برخی امامان جمعه در برابر علمای مشروطه‌خواه که مخالف حکومت استبدادی بودند قرار گرفتند.[21]
در نهایت ذکر این مطلب نیز خالی از لطف نیست که توجه به نام بسیاری از ائمه جمعه شهرهای بزرگ در دوره افشاریه (1148 – 1210 ق) و قاجاریه نشان می‌دهد که منصب امامت جمعه در این دوران جنبه موروثی یافته و برخی خاندان‌ها آن‌را برعهده داشته‌اند، از جمله خاندان خاتون آبادی در تهران، خاندان مجلسی در اصفهان، و محمد مقیم یزدی در یزد.[22]
[1]. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ج 1، ص 258 - 259، تهران، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1379ش.
[2]. ابن جوزى، أبو الفرج عبد الرحمن بن على، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، ج 15، ص 198 – 199، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1412ق.
[3]. همان، ص 198.
[4]. همان، ج 14، ص 126؛ ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن على بن ابى الکرم، الکامل فی التاریخ، ج 8، ص 533، بیروت، دار صادر، 1385ق.
[5]. متز، آدم، تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ترجمه، ذکاوتى، علیرضا، ج 1، ص 79، تهران، امیر کبیر، 1364ش.
[6]. همان، ص 86؛ صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ج 1، ص 259.
[7]. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، ج 1، ص 379، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، بی‌تا؛ قمى، عباس، الکنى و الألقاب، ج 2، ص 457، تهران، مکتبة الصدر، چاپ پنجم، 1368ش.
[8]. جعفریان، رسول، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهی‌های کتابشناسی، ص 26 - 27، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، 1372ش.
[9]. از جمله شیخ ابراهیم قطیفی (متوفی 950ق)؛ نک: آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج 7، ص 267، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1430ق
[10]. جابری، کاظم، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ص 50 - 54، قم، بی‌نا، 1376ش؛ نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ص 28.
[11]. قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ص172 - 173، قم، چاپ احمد حسینی، 1407ق.
[12]. طبقات اعلام الشیعه، ج 7، ص 208؛ صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ص50 - 51.
[13]. آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 25، ص 28، بیروت، دار الأضواء، 1403ق.
[14]. صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست ، ج 1، ص 237.
[15]. مجلسى، محمدتقى، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، ج 4، ص 513 – 514، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، 1414ق.
[16]. نک: همان، ص 514.
[17]. تبریزى، على بن موسى، مرآة الکتب، ج 4، ص 200، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى( ره)، چاپ اول، 1414ق؛ الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج 3، ص 104.
[18]. خوانسارى، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ج 2، ص 122 – 123، قم، دهاقانى(اسماعیلیان)، چاپ اول، 1390ق.
[19]. صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ج 1، ص 262.
[20]. منتظری، حسینعلی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریرات درس آیة اللّه بروجردی، ص 7، قم، دفتر مؤلف، 1362ش.
[21]. نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ص 32.
[22]. صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ج 1، ص 271.