بازدید
 126559
آخرین بروزرسانی: 1393/02/31
کد سایت fa45938 کد بایگانی 56503 نمایه مدت مراحل جنین از نگاه روایات، فقه و علم پزشکی قدیم و جدید
طبقه بندی موضوعی انسان شناسی,بیشتر بدانید,انسان شناسی
برچسب زمان|نطفه|چهل روز|علقه|مضغه|مراحل جنین
خلاصه پرسش
مدت زمان مراحل جنین (نطفه، علقه و مضغه) چند روز است؟
پرسش
بین مراحل جنین (نطفه، علقه و مضغه) چند روز فاصله است؟
پاسخ اجمالی
بر اساس روایات معتبر و فتوای مشهور فقها، مدت زمان هر یک از مراحل نطفه، علقه و مضغه، چهل روز است.
 
پاسخ تفصیلی
یکی از مباحث در مورد جنین وجود مراحل مختلف در آن و مدت این مراحل است. این مسئله را به صورت اجمال بر اساس آیات قرآن، روایات، فقه و علوم پزشکی مورد بررسی قرار می‌دهیم. 
مراحل جنین در قرآن و روایات
قرآن کریم فقط به وجود مراحل جنین اشاره می‌کند و از این مراحل به نام‌های نطفه، علقه، مضغه، عظام و...  نام می‌برد.[1] اما در مورد مدت این مراحل مطلبی بیان نکرده است.
در روایاتی که از ائمه اطهار(ع) در مورد مدت این مراحل، نقل شده است مقداری اختلاف وجود دارد؛ در برخی روایات؛ مدت هریک از این مراحل سی روز بیان شده،[2] و در روایات دیگر چهل روز آمده است.[3] ولی به نظر می‌رسد ترجیح با روایاتی است که چهل روز بیان کرده‌اند.
نظریه فقها درباره مدت مراحل جنین
نظریه بیشتر فقها نیز با توجه به روایات، بر این است که مدت هریک از مراحل نطفه، علقه و مضغه چهل روز است.[4]
نتیجه این‌که؛ بر اساس روایات معتبر و فتوای مشهور فقها مدت زمان هر یک از مراحل نطفه، علقه و مضغه چهل روز است.
مراحل جنین در علوم پزشکی
‌مسئله مراحل جنین و مدت آنها را ابتدا بر اساس علوم پزشکی قدیم، سپس بر اساس علوم پزشکی جدید بررسی می‌کنیم.
الف. مراحل جنین در علم پزشکی قدیم
ابن سینا در بیان مراحل مختلف جنین چنین می‌گوید: اولین حالت منی، حالت «زبدی» (کف گونگی) آن است که کار قوه مصوّره است. حالت دوم؛ پیدایش حالت «خونی» در صفاق (پوسته) و امتداد آن در صفاق است. حالت سوم؛ استحاله و تبدّل منی به صورت «علقه» (خون بسته) است. حالت چهارم؛ «مضغه» (پاره گوشت) شدن. پنجمین حالت؛ درست شدن قلب و اعضای اولی و مکان‌های آنها و حالت ششم؛ ساخته شدن اطراف (دست و پا) است.
هر استحاله یا دو استحاله با هم نیازمند مدت و زمان می‌باشند و این یکسان نیست، به‌علاوه در مذکّر و مؤنّث نیز متفاوت است و در زنان کُندتر صورت می‌گیرد. اهل تجربه هم اتفاق نظر ندارند و این اختلاف واقعی نیست؛ چون هر یک طبق تجربه خود حکم می‌کنند. با این وجود، یک اکثریت داریم؛ یعنی آن‌گونه که اکثر افراد بر آن متولد می‌شوند.
سپس در مورد مدت این مراحل می‌گوید: مدت رغوه (کف گونگی) شش روز است، سه روز بعد از آن خطوط و نقطه قرمزی شروع می‌شود؛ که از ابتدا تا این زمان نُه روز می‌شود، گاهی یک روز زودتر یا دیرتر، و شش روز بعد از آن؛ یعنی از پانزده روزگیِ علوق (بارداری) حالت خونی در همه نفوذ می‌کند و علقه (خون بسته) می‌گردد، البته ممکن است یک یا دو روز تقدیم یا تأخیر داشته باشد؛ دوازده روز بعد تبدیل به گوشت می‌شود و تکه گوشت و اعضای سه‌گانه (قلب و اعضای اصلی) مشخص می‌شود و رطوبت نخاع امتداد می‌یابد. این هم دو یا سه روز مقدّم و مؤخّر می‌شود. نُه روز بعد، سر، از شانه‌ها جدا و اطراف (دست و پا)، از دنده‌ها و شکم متمایز می‌شوند. که در بعضی محسوس و در بعضی دیگر نامحسوس و مخفی است،‌ و تا چهار روز بعد محسوس می‌شوند؛ یعنی در چهل روزگی کامل می‌گردند و به نُدرت در چهل و پنج روز و حداقل مدت سی روز است و سرعت در جنس مذکّر از مؤنّث بیشتر است و به نظر می‌رسد که حداقل مدت صورت‌گیری جنس مذکّر سی روز باشد.
اولین زمانی که منی قدرت تنفس پیدا می‌کند و اولین کاری که مصوّره انجام می‌دهد این است که مجمع حار غریزی و پس از آن مخارج و منافذ بدن را درست می‌کند و بعد از آن قوّه غاذیه کار خود را شروع می‌کند. به اعتقاد بعضی، وقتی تصوّر جنین دو برابر گردد، حرکت می‌کند و هر گاه تحرک او دو برابر شود متولد می‌شود و با تحرک جنین شیر درست می‌شود.[5]
وی در ادامه می‌گوید: سازنده خونی که از او منی و از منی فرزند تولید می‌شود، کبد یا قلب است و سازنده منی جایگاه و ظروف آن می‌باشند؛ پس منی [مرد]‌ نطفه زن را به حرکت در می‌آورد که ابتدا به سوی ساختن مبدأ و سپس از عضو اول قوه‌ای بر می‌خیزد که مبدأ برای ساخت بقیه اعضا به ترتیب می‌باشد و نطفه بسته شده با نفوذ نیروی مذکر در آن صاحب نفس می‌شود و چنین به نظر می‌آید که روح از نطفه مرد، و بدن از نطفه زن تولید می‌شود.
وقتی منی صاحب نفس شد، نفس به سمت تکمیل اعضا حرکت می‌کند؛ نفس در این مرحله «غاذیه» است؛ چون کار دیگری انجام نمی‌دهد؛ گر چه توان و قوه غیر آن در او هست؛ سپس وقتی قوه غاذیه در او استقرار یافت آماده پذیرش قوه حس می‌شود.[6]
ب. مراحل جنین در علم پزشکی جدید
پیش از پرداختن به نظریه علم پزشکی جدید در مورد جنین توجه به دو نکته لازم است:
1. در علم پزشکی جدید اصطلاحاتی مانند علقه، مضغه دیده نمی‌شود؛ بلکه آنها از اصطلاحات مخصوص علم خود استفاده می‌کنند؛ بر این اساس ملاک آنها برای تعیین زمان مراحل متفاوت است. البته این مطلب لزوماً به معنای اختلاف داده‌های پزشکی جدید با متون دینی نیست؛ بلکه مقصود تفاوت نگاه و اصطلاح است و ممکن است با مقداری دقت بتوان این دو را با هم تطبیق کرد.
2. «جنین‌شناسى» امروزه به صورت یک علم بسیار گسترده در آمده است، پرداختن به آن نیاز به تخصص در این زمینه دارد؛ ما در این قسمت مطالبی که در سایت‌های تخصصی آمده است به صورت اجمال و کوتاه بازگو می‌کنیم:
تمام موجودات زنده تولید مثل می‌کنند. در انسان تولید مثل به وسیله دو نوع سلول انجام می‌پذیرد؛ اسپرم‌ها که به وسیله بیضه‌های مرد ساخته می‌شوند و تخمک‌ها که به وسیله تخمدان‌های زن تولید می‌شوند... اگر یک اسپرم وارد یک تخمک شود و آن‌را بارور کند، باDNA  مرد و زن ترکیب شده، سلول‌های جدیدی حاصل می‌شوند. بارداری زمانی رخ می‌دهد که این سلول‌ها خود را در رحم جای می دهند. در طول بارداری که حدود ۴۰ ‌هفته (۹‌‌ماه) طول می‌کشد، این سلول‌ها تکامل یافته، نوزاد را به وجود می‌آورند. سلولی که از اتصال تخمک و اسپرم حاصل می‌شود، تخم نام دارد. در عرض دو ‌روز پس از بارداری، تخم سفر خود را از طریق لوله حمل تخمک به سمت رحم آغاز می‌کنند که این امر با فعالیت عضلات جدار لوله میسر می‌شود. در همین زمان، تخم خود را مکرراً‌ تقسیم می‌کند تا مجموعه‌ای از سلول‌ها به نام مورولا حاصل شود. پس از ۵ ‌تا ۷ ‌روز این مجموعه سلول به رحم می‌رسد. این مجموعه خود را به صورت امنی در آندومتر (سطح داخلی رحم) جای می‌دهد و به رشد خود ادامه می‌دهد. از این لحظه به بعد از بارداری به خوبی تثبیت می‌شود. یک بخش از مجموعه سلولـی به داخل آندومتر رشد می‌کند و تبدیل به جــفت می‌شود کـه نوزاد در حال تکامل را تغذیه می‌کند. بقیه سلول‌ها که نوزاد به وسیله آنها رشد خواهد کرد، تبدیل به جنین می‌شوند از تخمک تا جنین با تقسیم سلول‌های در حال عبور از لوله حمل تخمک،‌ تعداد آنها هر ۱۲ ‌ساعت دو برابر می‌شود.
وقتی مجموعه سلولی به رحم می‌رسد، شامل صدها سلول است. وقتی سلول‌ها در سطح داخلی رحم جای می‌گیرند،‌ تکامل خود را برای تشکیل یک جنین آغاز می‌کنند.
جنین در کیسـه‌ای در داخـل رحم تـکامـل می‌یابد. مایع آمنیوتیک مثل یک ضربه‌گیر برای این کیسه عمل می‌کند و تغذیه آن نیز به وسیله خون بندناف انجام می‌گیرد. محصول بارداری در ۸ ‌هفته اول، رویان نام دارد. در این مدت، اندام‌ها، سر و ظاهر صورت شکل می‌گیرد؛ بیشتر اعضا تشکیل می‌شوند و قلب شروع به ضربان می‌کند. رویـان بعـد از ۸‌‌ ‌هـفـتـه، جنیـن نامیـده مـی‌شود. تکامل ساختارهای بدن در سراسر بارداری ادامه می‌یابد. 
عموماً در انسان‌ھا دوران بارداری تقریباً ۳۸ هفته طول می‌کشد ‏که از زمان لقاح، یا از حاملگی، ‏تا تولد محاسیه می‌شود. در مدت ۸ هفته بعد از لقاح، ‏آن انسان در حال رشد را جنین می‌نامند، ‏که معنای آن «بزرگ شدنی در داخل» است. ‏این زمانی که دوران جنینی نامیده می‌شود، ‏با تشکیل سیستم‌ھای اصلی بدن ‏مصادف می‌باشد.
از زمان تکمیل ۸ هفته‌ای تا آخر وضع حمل، «انسان در حال رشد را رویان می‌نامند،» ‏که به معنای «اولاد زاییده نشده» می‌باشد. ‏در خلال این دوران، که دوران رویانی نامیده می‌شود. ‏بدن بزرگ‌تر شده و سیستم‌های آن شروع به کار می‌کنند.
تقریباً ۲۴ تا ۳۰ ساعت بعد از لقاح، ‏زیگوت نخستین تقسیم سلولی را ‏با استفاده از فرآیند میتوز انجام می‌دهد ‏یک سلول به دو قسمت، دو به چهار و به همین صورت این کار ادامه می‌یابد.
بعد از ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد از شروع لقاح، ‏آبستنی را می‌توان با شناسایی یک هورمون ‏که به آن «عامل آبستنی اولیه» می‌گویند آبستنی را تأیید کنند.
در مدت ۳ تا ۴ روز بعد از لقاح، ‏سلول‌های تقسیم شونده جنین دارای یک شکل کروی می‌گردند. ‏و این جنین را مورولا می‌خوانند.
‏در مدّت ۴ تا ۵ روز، در داخل توپ سلولی حفره‌ای ایجاد می‌شود. ‏و پس از آن این جنین بلاستوسیست نامیده می‌شود.
‏سلول‌ھایی که در داخل بلاستوسست ھستند ‏توده داخلی سلول نامیده می‌شوند ‏و رشد سر، بدن و ساخت‌ھای دیگر را ‏که برای انسان در حال رشد حیاتی است را باعث می‌شود.
‏سلول‌ھای داخل توده سلولی داخلی ‏سلول‌ھای بنیادین نامیده می‌شوند؛ چون آنها توانایی ساخت ‏بیش از ۲۰۰ نوع سلول که در بدن انسان ‏هستند را تشکیل دهند.
بعد از جابجا شدن به طرف پایین مجرای رحمی، ‏جنین ابتدایی خود را در دیوار داخلی رحم مادر ‏جاسازی می‌کند. ‏این عمل را القاء می‌نامند، که ۶ روز بعد از لقاح ‏آغاز و ۱۰ تا ۱۲ روز بعد از آن به پایان می‌رسد.
‏در مدّت ۱ هفته، سلول‌ھای توده داخلی سلول دو تا لایه را تشکیل می‌دھند ‏که آنھا را ‏هیوبلاست و اپی بلاست می‌نامند.
در مدت تقریباً ۵/۲ هفته، ‏اپی بلاتست ۳ بافت تخصصی ‏یا طبقات سلول ابتدایی جنین ‏را تشکیل داده است ‏که آنھا را اکتودرم، ‏ایندودرم و ‏میزودرم (لایه وسطی جرثومه) می‌نامند.
‏اکتودرم ‏منشأ ساختارهای بسیاری است؛ ‏مانند مغز، ‏نخاع، ‏عصب‌ھا، ‏پوست، ‏ناخن‌ھا، ‏و مو. ‏ابندودرم دستگاہ تنفس و مسیر ھاضمه ‏را ایجاد می‌کند، ‏نیز بخش‌ھایی از اعضای اصلی را به‌وجود می‌آورد؛ ‏مانند جگر ‏و لوز المعده. ‏مزودرم قلب، ‏کلیه‌ھا، ‏استخوان‌ھا، ‏غضروف‌ها، ‏عضلات، ‏یاخته‌ھای خون، ‏و ساخت‌ھای دیگر را تشکیل می‌دھد.
در مدّت ۳ هفته ‏مغز به ۳ قسمت اصلی تقسیم می‌شود ‏که آنھا را جلو مغز ‏مغز میانی ‏و عقب مغز می‌نامند. ‏رشد دستگاه‌ھای تنفّس و ھاضمه ھم ‏در پجریان است. در ابتدا یاخته‌ھای خون ‏در کیسه محتویات نطفه ظاهر می‌شوند، ‏رگ‌ھای خونی در سرتاسر ‏جنین تشکیل می‌شوند، ‏و قلب لوله‌ای پدیدار می‌شود. ‏تقریباً بلافاصله، ‏قلب با رشد سریع بزرگ شدنی ‏در خود ‏محفظه‌هایی را ایجاد ‏و شروع به رشد می‌کند.
‏۳ هفته و یک روز ‏بعد از لقاح ‏قلب شروع به تپیدن می‌کند. ‏دستگاه گردش خون ‏یا گروهی از اعضای مربوطه نخستین دستگاه بدن است که ‏به حالت عملیاتی می‌رسد. طی ۳ و ۴ هفته ‏نقشه بدن پدیدار می‌شود؛ ‏مانند مغز، ‏نخاع، ‏و قلب جنین ‏در کیسه محتویات نطفه ‏به آسانی شناخته می‌شود.
‏رشد سریع موجب پیچیدن ‏نسبتاً جنین مسطح می‌شود. ‏این عمل شامل پیچیدن قسمتی از کیسه محتویات نطفه ‏را در داخل آستر ‏دستگاه ھاضمه ‏می‌گردد ‏و قفسه سینه ‏و حفره‌های شکمی انسان در حال رشد را ‏تشکیل می‌دھد. در مدّت ۴ هفته ‏مشیمه زلالی ‏جنین را در کیسه پر از مایع احاطه می‌کند. ‏این مایع استرلیزه، ‏که مائع مشیمه نامیده می‌شود، ‏محافظت از جنین در برابر آسیب را برعهده می‌گیرد. به‌واسطه تبدیل کردن ظواھر جلو مغز، ‏وسطی مغز، ‏و عقب مغز ‏نمود سریع مغز قابل مشاهده است. با ظھور جوانه‌های دست و پا رشد عضو بالا و زیرین ‏در مدّت ۴ هفته شروع می‌شود.[7]
 
[1]. «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ ( حج،5). وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَنَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِینٍ ثمُ‏َّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فىِ قَرَارٍ مَّکِینٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَمًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لحَْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا ءَاخَرَ  فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الخَْالِقِینَ»؛ مؤمنون، 12 – 14.
[2]. سَأَلْتُهُ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لِامْرَأَةٍ مِنْ أَهْلِنَا بِهَا حَمْلٌ. قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع): «الدُّعَاءُ مَا لَمْ یَمْضِ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ». فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّمَا لَهَا أَقَلُّ مِنْ هَذَا. فَدَعَا لَهَا ثُمَّ قَالَ: «إِنَّ النُّطْفَةَ تَکُونُ فِی الرَّحِمِ ثَلَاثِینَ یَوْماً، وَ تَکُونُ عَلَقَةً ثَلَاثِینَ یَوْماً، وَ تَکُونُ مُضْغَةً ثَلَاثِینَ یَوْماً، وَ تَکُونُ مُخَلَّقَةً وَ غَیْرَ مُخَلَّقَةٍ ثَلَاثِینَ یَوْماً، فَإِذَا تَمَّتِ الْأَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى إِلَیْهَا مَلَکَیْنِ خَلَّاقَیْنِ، یُصَوِّرَانِهِ وَ یَکْتُبَانِ رِزْقَهُ وَ أَجَلَهُ وَ شَقِیّاً أَوْ سَعِیدا»؛ حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 352 – 353، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1413ق.
[3]. عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع) یَقُولُ: «إِذَا وَقَعَتِ النُّطْفَةُ فِی الرَّحِمِ، اسْتَقَرَّتْ فِیهَا أَرْبَعِینَ یَوْماً، وَتَکُونُ عَلَقَةً أَرْبَعِینَ یَوْماً، وَتَکُونُ مُضْغَةً أَرْبَعِینَ یَوْماً ، ثُمَّ یَبْعَثُ اللّٰهُ مَلَکَیْنِ...»؛ کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 11، ص 361، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1429ق‌.
[4]. برای نمونه در استفتائی که از حضرت آیت الله فاضل لنکرانی(ره) در این‌باره شد، ایشان چنین پاسخ دادند: «ظاهر این است که جنین از وقتى که در رحم قرار می‌گیرد، به مدت 40 روز نطفه است. و دیه اسقاط آن در این مدت 20 مثقال شرعى طلاى سکه‌دار است که هر مثقال، هیجده نخود می‌باشد، پس از آن 40 روز علقه؛ یعنى خون بسته شده است و دیه آن 40 مثقال است، بعد 40 روز مضغه؛ یعنى پاره گوشتى است، که دیه آن 60 مثقال است، (که مجموع چهار ماه می‌شود) پس از آن به صورت استخوان می‌شود. و دیه آن 80 مثقال است. بعد گوشت روییده و صورت‌بندى می‌شود، و دیه آن 100 مثقال است»؛ فاضل لنکرانى، محمد، جامع المسائل‌، ج 1، ص 515، قم، امیر قلم‌، چاپ یازدهم‌.
[5]. ابن سینا، الشفاء، الطبیعات،‌ الحیوان، فصل پنجم، مقاله نهم، ج 3، ص 172 - 173، قم، مکتبة آیة الله المرعشى‏، 1404ق؛ حسن زاده آملى، حسن، ‏عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون‏، ص 258 – 259، تهران، امیر کبیر، چاپ دوم، 1385ش.
[6]. ابن سینا، شفا، فصل اول، مقاله شانزدهم، فن هشتم طبیعیات؛ طبیعیات شفاء ج 3، ص 401 و 402؛ عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون‏، ص 259 - 260.
[7]. ر.ک: پایگاه اطلاع رسانی اخبار گروه پزشکی: http://www.pezeshk.us/?p=16547