شیعه معتقد است؛ اولا: خلافت یک امر انتصابی از طرف خداوند متعال است و پیامبر اکرم(ص) بارها به فرمان خداوند متعال، در میان مسلمانان حضرت علی(ع) را به عنوان جانشین بعد از خود اعلام نمود.
ثانیا: جانشینان پیامبر(ص) دوازده نفرند و تعبیر «اثناعشر خلیفه» در کتب فریقین(شیعه وسنی) آمده است که اولین آنها علی بن ابی‌طالب(ع) و آخرین آنها حضرت حجت بن الحسن العسکری(عج) است.
ثالثا: حضرت علی(ع) اگرچه خلیفه‌ی منصوب از طرف خدا و پیامبر خدا بود؛ اما در زمانی که عواملی ایشان را از این منصب دور کرد، آن‌گاه که مصلحت اسلام و مسلمانان اقتضاء می‌کرد با دادن نظر و مشورت‌های حکیمانه و دلسوزانه و مشفقانه از یاری خلفای قبل از خود دریغ نکرد و آنان را در مقابل دشمنان اسلام تنها نگذاشت.
عقیده شیعه در مسئله‌ی خلافت و جانشینی پیامبر اکرم(ص)، آن است که:
- امام و خلیفه‌ی پیامبر(ص) وظایف و شئوناتی دارد. اهم وظیفه‌ی امام، پس از درگذشت پیامبر اسلام، عبارت است از: تبیین مفاهیم قرآن، بیان احکام شرع، بازداشتن جامعه از هر نوع انحراف، پاسخگویی به پرسش‌های دینی و عقیدتی، اجرای قسط و عدل در جامعه، پاسداری از مرزهای اسلام در برابر دشمنان.
- امام و جانشین پیامبر(ص) بایستی از نظر علمی و اخلاقی مورد عنایت خاص الهی باشد و در سایه‌ی تربیت‌های غیبی قرار گرفته باشد؛ یعنی بایستی مانند پیامبر از هرگونه اشتباه و نسیان و سهو مصون و نیز از هر گناه و خطا معصوم باشد. و به همین جهت تشخیص و تعیین امام تنها از سوی خداوند و به واسطه‌ی پیامبر(ص) یا امام قبلی میسر و ممکن است.
- پیامبر(ص)، امام و رهبر بعد از خود را معرفی کرده است؛ یعنی با تعیین علی بن ابی‌طالب(ع) به عنوان خلیفه‌ی بعد از خود، در مواقع گوناگون به آن وظیفه‌ی خطیری که داشت، جامه عمل پوشانید؛ از این‌رو حضرت علی(ع) همواره خود را امام و خلیفه‌ی بر حق و بلا فصل پیامبر اکرم(ص) می‌دانست و در موارد مختلف این مسئله را به جامعه‌ی اسلامی و خلفای قبل از خود یادآوری می‌کرد که خلافت یک امر انتصابی از طرف خداوند متعال است و توسط پیامبر اکرم(ص) بارها اعلام شده است.
- جانشینان پیامبر(ص) دوازده نفر هستند و تعبیر «اثناعشر خلیفه» در کتب فریقین(شیعه و سنی) آمده است که اولین آنها علی بن ابی‌طالب(ع) و آخرین آنها حضرت حجت بن الحسن العسکری(عج) است.
- نام‌های مقدس ائمه(ع) و جانشینان پیامبر اکرم(ص) بدین قرار است:
- علی بن ابی‌طالب، 2. حسن بن علی، 3. حسین بن علی، 4. علی بن حسین، 5. محمد بن علی، 6. جعفر بن محمد، 7. موسی بن جعفر، 8. علی بن موسی، 9. محمد بن علی، 10. علی بن محمد، 11. حسن بن علی، 12.امام مهدی (ع).[1]
نتیجه این‌که؛ شیعه در مسئله‌ی خلافت و جانشینی پیامبر اکرم(ص) معتقد است که پیامبر(ص) به دستور خداوند، حضرت علی(ع) را برای آن مقام، نصب کرده بود؛ اما زمانی که عواملی ایشان را از این منصب دور کرد، آن‌گاه که به آن حضرت احتیاج پیدا می‌شد، خود را نسبت به سرنوشت اسلام و مسلمانان بی‌تفاوت نمی‌دانست و بر اساس مصلحت اسلام و مصلحت و منافع جامعه به ویژه مستضعفان و مظلومان، نظر خود را اعلام می‌کرد.[2]
- درباره‌ی صحابه پیامبر اکرم(ص)، شیعه معتقد است که برای بررسی شخصیت هر فردی باید مجموع رفتارهای او مورد بررسی قرار گیرد و عنوان و سمت او نباید مانع از تحقیق و تفحص شود.
صحابی و همراه پیامبر(ص) بودن اگرچه افتخاری بزرگ است؛ اما دلیل معصوم انگاشتن یا نادیده گرفتن خطاهای آنها نمی‌شود. چنان‌که قرآن کریم برخی از مهاجرین و انصار را به دلیل اشتباهات واضح، مورد عتاب قرارداده است، مانند منافقان مخفی که شناخته شده نبودند،[3] یا کسانی که ایمانشان ضعیف و قلبشان مریض بود.[4]
[1]. بر گرفته از سؤال «مشخصات و ویژگی‌های شیعه»، 287.
[2]. ر. ک: سؤال «امام علی(ع) و لشکرکشی خلفا به سایر کشورها»، 512.