“Вәһј” сөзүнүн лүғәтдә вә дини терминолоҝијада[1] ајры-ајры мәналары вар. Вәһј лүғәтдә “бир мәтләбин сүрәтлә вә ҝизлин шәкилдә өтүрүлмәсинә” дејилир[2] вә “гәлби илһама” да аид олур. Амма дини терминолоҝијада (әгли тәфәккүрә јох) “батини дәрк вә хүсуси шүура дејилир вә хүсуси илаһи диггәтдә гәрар тутан (пејғәмбәрләрдән) башга һеч бир бәшәр өвлады үчүн мүмкүн дејил.  

Һәмчинин, вәһји заһири һисс үзвләри илә дә һисс етмәк олмаз.”[3]

   Вәһјин лүғәтдәки мәнасы тәкҹә ади инсанлара јох, бәлкә дә башга ҹанлылара һәтта, заһирдә идрак гүввәси олмајан биткиләрә дә аид олур. Белә ки, Гуранда фитри мејлә әсасән бал арысына јува гурмаг вә бал һазырламаг јолу Аллаһ-таала тәрәфиндән вәһј олунмуш кими ачыгланыр.[4] Јахур, Мусанын (әлејһиссалам) анасына оғлуна ниҹат вермәкдән өтрү ону сандыға гојуб Нил чајына атмасы вәһј олдуғу билдирилир.[5] Һәмчинин, Аллаһ-тааланын ҝөјләрә вә јерә дә вәһј етмәси ачыгланыр.[6]

“Вәһј” иддиасыны едән арифләрин вәһј сөзүндән мәгсәдләри исә һәмин лүғәви мәнасында ишләнән, гәлби илһам, бир нөв кәшф вә шүһуддур.  

 Ибн Әрәби јазыр: ....”Вәһјин вәһј олунанын нәфсинә һакимијјәти онун өз нәфсинә олан ихтијарындан чох мөһкәмдир. Гуранда Аллаһ-таала бујурур: “Биз она (инсана) шаһ дамарындан да јахыныг!”[7] Бәс еј дост! Һәр вахт ҝүман етсән ки, Аллаһ сәнә вәһј едиб өз нәфсинә диггәт ет, ҝөр өз нәфсиндә бу мөвзуја шүбһә вә мүхалифәт һалы вар, ја јох? Әҝәр нәфсиндә бу мөвзуда һәлә дә тәфәккүр вә тәһлил етмәјә јер варса бил ки, сәнә һеч бир вәһј олунмамышдыр, амма сәнә чатан шеј сәни бүтүнлүклә өзүнә табе етмишсә, кор вә кар етмишсә, сәнин нәфсинлә тәфәккүр вә тәдбиринин арасында һеч бир бош јер галмајыбса вә өз фәрманыны там шәкилдә сәнә бәјан едибсә, бил ки, сәнә вәһј (илһам) ҝәлмишдир.”[8] Әлбәттә, бу мөвзуда чох сөз вар ки, бу бәһсдә һамысыны ачмаға имкан јохдур. Јалныз, ариф вә һикмәт саһиби олан фәгиһләрдән биринин сөзү илә кифајәтләнирик. Сәдрил-Мүтәллиһин Ширази (рәһмәтуллаһ) өзүнүн Мәфатиһул-гејиб китабында елм әлә ҝәтирмәјин (кәсб, тәлим, бәхшиш вә тәшвиг бәһси) јолларыны ачыгладыгдан сонра јазыр: “Илаһи елм ики јолла биринҹи, вәһј, икинҹиси исә илһам васитәси илә олур.” Сонра јазыр “...сөзүн гысасы, илһам нөвүндә Пејғәмбәрләр (әлејһимуссалам), гејри-пејғәмбәрләр вә өвлијалар мүштәрәкдирләр амма, вәһј пејғәмбәрләрә мәхсусдур. Чүнки, шәриәт вә рисаләт онларын өһдәсиндәдир.”[9]  Бәһсин ардында вәһјлә илһамын фәргиндә сөзүн чатдырылмасы васитәсинин мүһүм рол ојнадығыны бәјан едир.[10]  Диҝәр алимләрдән Гејсәри дә Ибн Әрәбинин Фусусул-һикәм китабынын мүгәддимәсиндә вәһјлә илһамын фәргләрини ачыглајыр вә сонра јазыр: “ ... вәһј пејғәмбәрләрә мәхсусдур.....илһам вилајәтин хүсусијјәтләриндәндир вә ..”[11]

  Беләликлә, ола биләр, һәр заманда кимсә вәһј иддиасында олсун, амма билмәк лазымдыр ки, белә шәхсләрин вәһјдән мәгсәди пејғәмбәрлик иддиасы иләдир, јахуд, ирфан аләминдә баш верән илһам вә шүһуд һаләтиндәндир? Икинҹи фәрздә о пејғәмбәр јох, бәлкә дә бир арифдир вә бу һагда сөзүнү исбат етмәкдән өтрү лазым олан шәраитләр вар ки, онлара башга китабларда мүраҹиә едә биләрсиниз.

 Амма, әҝәр иддиа олунса ки, Аллаһ-таала тәрәфиндән вәһј олунуб вә пејғәмбәрлик иддиасы олунса, онда кәлами бәһс гаршыја чыхыр вә һәр һансы бир пејғәмбәрин танынмасы јолу нәдир,  әсл пејғәмбәрлә јаланчы иддиачылары неҹә ајырмаг олар?

 Заһирдә белә нәзәрә ҝәлир ки, суал верәнин мәгсәди будур ки, доғру пејғәмбәрләрин танынмасы јоллары ачыглансын. Онда суалы белә вермәк лазымдыр ки, әҝәр кимсә пејғәмбәрлик иддиасы етсә, онун иддиасынын доғрулуғу һансы јолла исбат олунур?

 Һәр кәс Аллаһ-таала тәрәфиндән вәһј алмасыны, пејғәмбәрлик вә шәриәт иддиасы едәрсә, бу иддиасына Аллаһ-таала тәрәфиндән дәлил вә әламәт ҝөстәрмәлидир. Чүнки, вәһј  диҝәрләри үчүн мүшаһидә олунмаздыр. Вәһј мәләјини дә пејғәмбәрдән башга кимсә ҝөрмүр вә ондан кимәсә дә әламәт заһир олмур. Бу ҝөрүнмәјән харүгаләдә әмәлин исбаты үчүн башга бир әмәлә еһтијаҹ вар вә бу да мөҹүзәдир. Бунунла да мөҹүзәни ҝөрән инсанлар баша дүшәрләр ки, пејғәмбәрлик иддиасында олан шәхс фөвгәладә илаһи бир гүдрәтә бағлыдыр вә пејғәмбәр гејри-ади вә гејри-мадди гүдрәтә архајын олмагла она вәһј назил олур. Онун Аллаһла әлагәси вар. Мөҹүзә саһиби елә бир әмәл ҝөстәрә биләр ки, дүнјада һеч кәс о иши ҝөрә билмәз вә һамы да онун сөз гәбул едәр.

  Бу ачыгламадан мәлум олур ки, һәр бир үммәт онлара ҝөндәрилән пејғәмбәрдән мөҹүзә тәләб етмишдир. Онларын бу истәкләри јериндә вә һагг бир әмәл иди вә пејғәмбәрләр дә Аллаһ-тааланын изни илә онларын истәјини гәбул едиб, мөҹүзә ҝөстәрмишләр. Гуранда охујуруг: “Анд олсун ки, Биз пејғәмбәрләримизи ачыг-ашкар дәлилләрлә (мө’ҹүзәләрлә) ҝөндәрдик. Биз онлара бирликдә (Аллаһын һөкмләрини билдирән сәмави) китаб вә әдаләт тәрәзиси (шәриәт) назил етдик ки, инсанлар (бир-бири илә) әдаләтлә рәфтар етсинләр.”[12]         

Мөҹүзә нәдир? Мөҹүзәјә мүхтәлиф тәрифләр верибләр. Бәзи хүсуси гејдләрә ҝөз јуммагла мөҹүзәнин тәрифиндә демәк олар ки, бу елә бир харигүладә әмәлдир ки, ону јалныз Аллаһ-тааланын ҝөндәрликләри һәјата кечирә биләрләр. Бәшәр бүтүн гүввәсини ҹәмләшдирсә дә елә бир мөҹүзәни ҝәтирә билмәз.[13]

 Мөҹүзәнин тәрифини нәзәрә алмагла онун бир нечә хүсусијјәтини дә әлә ҝәтирмәк олар: Биринҹи; адындан мәлум олдуғу кими мөҹүзә елә бир әмәл олмалыдыр ки, башгаларыны елә бир иши ҝөрмәкдә аҹиз гојсун; јәни, бәшәрин гүдрәт, елм, тәһсил вә тәлиминдән хариҹдә олсун. Икинҹи, мөҹүзә елә бир шәкилдә олмалыдыр ки, пејғәмбәрин гаршысындакылар гәти билсинләр ки, белә бир әмәли бәшәр гүдрәти едә билмәз вә һеч вахт мәғлуб, јахуд батил олмаз....[14]

  Мисал үчүн, һәзрәт Исанын (әлјеһиссалам) өлү дирилтмәси мөҹүзәсини ҝөстәрмәк олар ки, бу мөҹүзә һәм башгаларыны елә бир әмәли иҹра етмәкдә аҹиз гојур, һәм харигүладә, һәм пејғәмбәрлик иддиасы вә шәриәтлә бирликдә һәм дә мәғлуб едилмәздир. Белә әмәлләрин пејғәмбәрләр тәрәфиндән баш вермәси о мәнададыр ки, гејри-ади әмәл олан вәһјин дә тәһәггүг тапмаг габилијјәти вар. Мәшһур “имкан олан вә олмајан шејдә һөкмүн әлә ҝәлмәси јолу бирдир”[15] ганунуна әсасән нәтиҹә ала биләрик ки, гејби бир гүдәрәтлә әсанын әждаһаја чеврилмәси әсас верир ки, Аллаһ-тааланын да сөзүнү гејбдән алмаг олар. Инсан һәм өзү она елм тапа биләр вә башгаларына да чатдыра биләр.

Беләликлә, пејғәмбәрлик иддиасында оланын сөзүнүн доғрулуғуну исбат етмәкдән өтрү ән мүһүм јол мөҹүзәдир. Пејғәмбәрлик иддисы едәнин мөҹүзә ҝәтирмәси илә она иман ҝәтириб, сөзләрини вә дәвәтини гәбул етмәк олар. Әслиндә мөҹүзә бир мөһкәм дәлилдир ки, һөҹҹәти инсанлара тамам едир вә бунунла да пејғәмбәрләрин дәвәтләринә иман ҝәтирмәјәнләрин бәһанәләринин гаршысыны алыр.

 Ола биләр, бу мөвзуда суал олунсун ки,  јалан иддиа едән пејғәмбәрдән мөҹүзәнин баш вермәси гејри-мүмкүндүрмү? Ҹавабында демәк олар ки, бу әмәлин әгли ҹәһәтдән гери-мүмкүн олмасыны иддиа едә билмәсәк дә, Аллаһ-тааланын һәким, меһрибан вә һидајәт едән кими бәјәнилмиш сифәтләри дәлаләт едир ки, Аллаһ-таала инсанларын дүз јолдан азмамалары үчүн мөҹүзәни јаланчы пејғәмбәрлик иддиасы едән бир инсана вермәз. Башга сөзлә десәк, ја һәр пејғәмбәрлик иддиасы едәнин сөзүнү ешидиб она иман ҝәтирмәлијик вә бунунла да пејғәмбәрлик иддиасы едәнләрин чохлуғу илә ҹәмијјәтдә һәрҹ-мәрҹлик вүҹуда ҝәләр, ја да һеч бир пејғәмбәрин сөзүнү вә иддиасыны гәбул етмәјәк вә бу да, инсанларын һидајәтинә вә иман ҝәтирмәк олан илаһи һәдәфә зиддир. Јахуд да доғру пејғәмбәрләри танымагдан өтрү мүәјјән бир јол вә ганун олмалыдыр. Бу јолда бундан ибарәтдир ки, садиг пејғәмбәрләр мөҹүзә ҝәтирмәклә јаланчылардан ајрылсын вә нәтиҹәдә, бунун васитәси илә бәшәријјәтин ниҹат вә сәадәти тәмин олунсун.

Бу сәбәбдән бәзи кәлам алимләри пејғәмбәрләри танымаг јолуну јалныз мөҹүзә васитәси илә олмасыны сөјләјирләр.[16] Там әминликлә дејә биләрик ки, доғру пејғәмбәрләри танымагдан өтрү ән мүһүм вә ән бәјәнилмиш јол мөҹүзә јолудур, амма буна бахмајараг, башга јоллар да пејғәмбәрләрин иддиасынын доғрулуғуну исбат етмәкдән өтрү вардыр. Онлардан ән мүһүм сајыланы алынмыш вәһјин мөвзусунун нә дәрәҹәдә доғрулуғу вә зиддијјәт тәшкил етмәмәси, бәшәрин әгл вә фитрәти илә нә гәдәр ујғун олмасыны арашдырмагдыр. Јәни, әҝәр бир нәфәр шәриәт вә пејғәмбәрлик иддиасы илә вәһј алмасыны иддиа етсә лакин онун сөјләдикләри бәшәр әглинин гәти шәкилдә гәбул етдији әгли ганунлар вә пак фитрәти илә ујғун олмаса, онун иддиасынын јалан олдуғу ашкарланар.[17] Һәмчинин, әҝәр пејғәмбәрин ачыгладығы мәсәләләрин арасында бир-биринә зидд вә бир-бирини инкар едән мәтләбләр варса, бу о шәхсин иддиасынын јалан олмағына дәлил ола биләр. Неҹә ки, Гуран-Кәримдә охујуруг: “Oнлaр Гур’aн бaрəсиндə (oнун Аллaһ кəлaмы oлмaсы һaггындa) дүшүнмəзлəрми? Əҝəр o, Аллaһдaн гeјриси тəрəфиндəн oлсaјды, əлбəттə, oндa чoxлу зиддијјəт (иxтилaф, ујғунсузлуг) тaпaрдылaр.”[18]

   Јаланчы пејғәмбәри танымағын јолларындан бири дә онун шәхси һәјатыны арашдырмагдыр. Әҝәр пејғәмбәрлик иддиасында олан шәхс өзү өз иддиасына әмәл етмирсә, сөзүндә јаланчылыг варса, јахуд хошаҝәлмәз әмәлләр едирсә, исанларын мал вә намусунда ҝөзү варса, һакимлик вә башчылыг мәһәббәти онда чохдурса вә с....бүтүн бу сифәтләрин һамысы иддиачынын јаланчы олмасыны тәсдигләјир вә белә сифәтләр пејғәмбәрлик мәгамы илә ујғун дејилдир.

Пејғәмбәри танымағын јолларындан бири дә өзүндән әввәлки вә сонракы пејғәмбәри инсанлара танытдырыб мүждәләмәкдир. Бәзән бу ҹүр һал мөҹүзәсиз дә инсанларын она инанмасына кифајәт едир. Бахмајараг ки, бу һаләтдә олан пејғәмбәр өзүндән әввәлки, јахуд, өз әсриндә олан пејғәмбәрин мөҹүзәсинә дә архаланмалыдыр.

Бәзи вахтлар бир әсрдә бир нечә пејғәмбәр ҝөндәрилир вә онлардан биринин мөҹүзәси диҝәр пејғәмбәрләр вә онларын доғрулуғуна кифајәтдир. Мисал үчүн, һәзрәт Ибраһим (әлејһиссалам) Лут пејғәмбәрлә (әлејһиссалам) бир әсрдә олуб вә бу заман һәзрәт Ибраһимин (әлејһиссалам) пејғәмбәрлији инсанлара исбат олурса, о да һәзрәт Лутун (әлејһиссалам) пејғәмбәрлијини тәсдигләјирсә, Лутун (әлејһиссалам) пејғәмбәрлији бүтүн инсанлара артыг исбат олунмуш сајылыр. Инсанлар бу јолла икинҹи пејғәмбәрин пејғәмбәрлијинә инаныр вә онун да Аллаһ-таала тәрәфиндән олдуғуна иман ҝәтирирләр.[19]

   Әзәмәтли Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) дә пејғәмбәрлији мөҹүзәсиндән әлавә, кечмиш пејғәмбәрләр дә о Һәзрәт һаггында чохлу мүждәләр вермиш вә бу бәшарәтләр о гәдәр ајдын олмушдур ки, бир дәстә кечмиш пејғәмбәрләрин мүждәләринә әсасән, Ислам Пејғәмбәрини (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) өз өвладларыны таныдыглары кими таныјырмышлар. Гуранда бу һагда охујуруг: “Китaб (Төврaт вə Инҹил) вeрдијимиз шəxслəр oну (Муһəммəди) өз oғуллaрыны тaныдыглaры кими тaныјырлaр. (Бунa бaxмaјaрaг) oнлaрын бир гисми, шүбһəсиз ки, һəгигəти билə-билə ҝизлəдир.”[20]  Ислам Пејғәмбәри (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) пејғәмбәрлијә сечилмәздән әввәл һәзрәт Иса (әлејһиссалам) Пејғәмбәрин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мүбарәк адыны өз мүасирләринә мүждә вермишдир. Гуранда охујуруг: “Ону да хатырла ки, бир вахт Мәрјәм оғлу Иса белә демишди: "Еј Исраил оғуллары! Һәгигәтән, мән өзүмдән әввәл назил олмуш Төвраты тәсдиг едән вә мәндән сонра ҝәләҹәк Әһмәд адлы бир пејғәмбәрлә (сизә) мүждә верән Аллаһын елчисијәм!" Сонра (Мәһәммәд әлејһиссәлам) онлара ачыг-ашкар мө’ҹүзәләр ҝәтирдикдә онлар: "Бу, ачыг-ајдын сеһрдир!" - дедиләр.”[21]  

Сөзүн сонунда буну гејд едирик ки, Ислам Пејғәмбәри (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һаггында Төврат вә Инҹил китабларында олан сифәт вә хүсусијјәтләринин мөвзусунда олан мүждәләр дә илаһи пејғәмбәрләри танымағын башга бир јолудур. Гуран ајәләри буну ачыг шәкилдә тәсдигләјир. Аллаһ-таала Гуранда бујрур: “O кəслəр ки, əллəриндəки Төврaтдa вə Инҹилдə (aдыны, вəсфини вə əлaмəтлəрини) јaзылмыш ҝөрдүклəри Рəсулa-үмми (һeч кəсин јaнындa oxујуб eлм өјрəнмəмиш вə јa мəккəли) пeјғəмбəрə тaбe oлурлaр.”[22] Һәмчинин, бәзи ајәләр дә буна дәлаләт едир.[23]

   Ислам Пејғәмбәри (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һаггында бу мөвзу барәсиндә даһа чох мәлумат алмагдан өтрү бу һагда јазылмыш Төврат вә Инҹил киатбарынын шәрһләринә баха биләрсиниз.[24]