Cavabda bir neçə məsələni diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır:

1. Quran nəzərindən qadının çox yüksək məqamı vardır. Qurani-kərim qadınla kişini xilqət baxımından bir insani gövhər və cinsdən yarandığını bəyan edir: “Ey insanlar! O Allah qarşısında təqvalı olub qorxun ki, sizi vahid bir nəfsdən xəlq etdi, həyat yoldaşını da ondan yaratdı, onlardan çoxlu kişilər və qadınlar vücuda gətirdi.”[1]

Fəzilətə, yüksək insani dəyərlərə və mənəvi məqamlara yiyələnmək, ali insani sifətləri kəsb etməyə qadir olmaq nəzərindən Quran təbirlərində qadınla kişi arasında heç bir fərq qoyulmur. Bu barədə Quranda çoxlu ayələr mövcuddur. Bu ayələrin bəzilərində bu məzmun gözə dəyir: “Hər kəs – istər qadın olsun, istərsə də kişi, imanlı olduğu halda saleh əməl görərsə, pak-pakizə həyata malik olar, behiştə daxil olar və Allahın dərgahına yaxınlaşar.”[2]

Quranda kişi “ata” və qadın “ana” ünvanı ilə daim bir yerdə zikr olunmuşdur. Övladlara da vəzifə verilmişdir ki, ata-anaya ehtiram qoysunlar, onlara heç vaxt, hətta müşrik olsalar belə, hörmətsizlik etməsinlər. Onların şirkə dair tövsiyələrini qəbul etmək olmaz, amma eyni halda onlarla gözəl rəftar edilməlidir.  Ata və ana hər yerdə eyni səviyyədə və bir yerdə təriflənmişdir.

Qadın və kişi barəsində yüksək insani dəyərlərlə əlaqədar aşağıdakı halları qeyd edirik: “Müsəlman kişilər və müsəlman qadınlar, mömin kişilər və mömin qadınlar, itaət edən kişilər və itaət edən qadınlar, doğru danışan kişilər və doğru danışan qadınlar, səbir edən kişilər və səbir edən qadınlar, təvazökar kişilər və təvazökar qadınlar, oruc tutan kişilər və oruc tutan qadınlar...”[3]

Qurani-kərim elə qadınların adını çəkir ki, Allah tərəfindən xüsusi mərhəmətə layiq görülmüş, rübubi məqamdan vəhyin nazil olduğu yer olmuş, mələklər onlarla danışmışdır. Bu qadınlar Allah yolunda iman və müqavimətin nümunəsi kimi qeyd edilmişlər. Burada həzrət Məryəm (əleyha salam), Musanın anası və Fironun həyat yoldaşının[4] adını qeyd edən ayələri göstərmək olar: “Pərvərdigarı onu (Məryəmi) gözəl şəkildə qəbul etdi, onu gözəl tərbiyələndirdi və Zəkəriyyanı onun kəfili (başçısı) qərar verdi. Zəkəriyya hər vaxt məbəddə onun yanına gəlirdisə, Məryəmin yanında xüsusi meyvələrin olduğunu görüb soruşurdu: “Bunlar haradan gəlmişdir?” O deyirdi: “Bunlar Allahın yanından gəlmişlər, Allah istədiyi şəxslərə hesabsız ruzi verir.”[5]

Sonra  buyurur: “Mələklər dedilər: (Ey Məryəm!) Allah səni seçmiş, paklamış və (sənin dövründəki qadınlardan) seçib üstün etmişdir.”[6]

2. İncə və zəif mənalarının nisbi olması

Qeyd etmək lazımdır ki, incə və zəif kəlmələri heç vaxt biri digərini lazım tutmur. Yəni elə də deyildir ki, bu ikisindən biri harada olsa digəri də onunla yanaşı olsun. Bəzən bir varlıq kobud və zəif, bəzən isə bunun əksinə olaraq incə və güclü ola bilər. Onların bir varlıqda cəm olması da mümkündür, yəni bir varlıq eyni zamanda həm incə, həm də zəif ola bilər.

Bu iki sifət müxtəlif mərhələlərə malik olan nisbi işlərdəndir. Yəni bir şey başqa şeylə müqayisədə kobud və güclü sayıla bilər, amma həmin şey üçüncü bir şeylə müqayisədə lətif, incə və zəif ola bilər. Misal üçün,  Quran məntiqində insan zəif varlıq hesab olunur: “Allah istəyir ki, sizin yükünüzü yüngülləşdirsin, çünki insan zəif xəlq edilmişdir.”[7] Amma bir çox varlıqlarla müqayisədə həmin insan çox güclü hesab olunur. O elə işlər görür ki, güclü varlıqlardan çoxu o işləri görməkdə acizdir. Quran yenə  buyurur: “Kitab elmindən cüzi bir elmi olan kəs (Asəf) dedi: “Mən onun (Bilqeyisin) taxtını bir göz qırpımında (Yəməndən) sənin yanına (Fələstinə) gətirərəm.”[8]

Deməli, bir şey barəsində mühakimə yürüdən zaman meyarları bəyan etmək lazımdır. Çünki müəyyən bir meyara əsasən bir varlığın fiziki qüdrəti və bacarığı zəifdirsə, başqa bir meyara əsasən onun elmi və s. kimi bacarıqları çox güclü ola bilər...

3. Qadın və kişi bir növdən yaranmışlar və bir şəxs üçün insan olması cəhətindən nə qədər təbii və şəri hüquqlar  sübuta yetsə həm qadın, həm də kişi üçün qüvvədədir. Amma diqqət yetirmək lazımdır ki, bu iki sinfin bir-biri ilə müqayisədə çoxlu fərqləri və fəzilətləri vardır. Onlar fiziki baxımdan və fizioloji şərait cəhətindən fərqlidirlər. Buna görə də hər biri özünəməxsus vəzifələri yerinə yetirmək üçün xəlq edilmişdir. Bu fərqlər (nəinki ayrı-seçkilik) eynilə hikmətdir və bəşər nəslinin davam etməsinə səbəb olur. Bu mənaya deyildir ki, kamal yolu qadının üzünə bağlanmış, yaxud bu yolda ona məhdudiyyət qoyulmuş olsun. Qadınların xilqətində qoyulmuş ruhi xüsusiyyətlər – insani duyğular və hislərdən tez bir zamanda təsirlənməkdir. Buna görə də şadlıq, nigaranlıq, ağlamaq və gülmək kimi ruhi və mənəvi hislərə kişilərdən daha tez  qapılırlar.

Başqa sözlə: Qadının təbiəti və xilqəti mehr-məhəbbət ocağıdır. Bunun özü də qadının məqamı barədə bir növ dəyərli və müsbət nəzərdir. Qadının ülvi və atifi yönləri onun əqli və fikri qüvvələrinin normal hala düşməsinə zatən mane olmur, qadın da kişi kimi normal nəzəri əqldən bəhrələnə, ağlın əsas tutulması ilə emosional hislərə qapılmaya bilər. Əlbəttə, mümkündür, emosional duyğularının normal hala salınması üçün qadınlar kişilərdən daha çox məşqə ehtiyaclı olsunlar.[9] Qadınlar və qızlar çox incə varlıq olduqlarından (və Əli (əleyhis-salam)-ın buyurduğu kimi: “Qadın ətirli bir güldür”[10]) daha həssas varlıq hesab olunur və bir nəsim küləyi ilə bu gülün pər-pər olması mümkündür. Ona gör də gərək özünə xüsusi nəzarət etsin.

Kişi bəzi xüsusiyyətlərdə və bacarıqlarda qadından üstün olsa da, qadın da bəzi sifətlərdə kişidən güclüdür. Deməli, heç biri mütləq şəkildə güclü və ya zəif deyildir və ümumiyyətlə, bu cəhətdən qadınla kişi arasında müqayisə aparmaq düzgün deyildir. Çünki atanın ailənin məişət xərclərini təmin etmək məsuliyyəti olduğundan qadınla müqayisədə daha artıq fiziki qüvvəyə malikdir. Qadın da ana ünvanı ilə övladın tərbiyə edilib böyüdülməsi məsuliyyətini öhdəsinə aldığına görə kişi ilə müqayisədə daha artıq ülvi duyğulara və emosional xislətlərə malik olmalıdır. Bu da elə “hər şeyi öz yerində qərar vermək”dən ibarət olan ədalətdir.

Amma qadının öhdəsinə qoyulan vəzifələrə və təbiətinin tələbinə görə Allah-taala onun vücudunda elə incəliklər və zəif cəhətlər qoymuşdur ki, öz məsuliyyətlərini yerinə yetirə bilsin.

Qeyd olunanlara diqqət yetirməklə əgər bir şəxs bu iki varlıq arasında müqayisə aparmaq istəsə, belə nəticəyə çatacaqdır ki, kişi ilə müqayisədə qadın daha artıq incəliyə və zəifliyə malikdir.