Yuxarıdakı suala cavab vermək üçün əvvəlcə üç məsələni araşdırmaq lazımdır. Lakin onları bəyan etməzdən əvvəl aşağıdakı məqamlara diqqət yetirmək zəruridir: Məsumların (Peyğəmbər və imamların) mütləq şəkildə (hər bir yöndə) olan isməti onların varlıq aləmində malik olduqları yüksək nurani məqamlarının, ruhani halətlərinin və təkvini məqamlarının nəticəsidir. Onlar ilahi-qeybi nurlardan, Allahın tam təzahürlərindən, camal və cəlalından ibarət olan dolğun ayələrdən bəhrələnirlər. Onların həm ruhlarının, həm də bədənlərinin quruluşu Allah-taalanın camal və calal qüdrəti ilə xəlq edilmiş, qeyb aləmində əsma və sifət həqiqətlərini kəsb etmişlər. Onlar daim Allah-taalanın vilayəti dairəsində olmuş, həmişə özlərini Onun hüzurunda görmüşlər. Bu kimi şühud və hüzur onlardan günah iş baş verməsinə mane olur. Bununla eyni zamanda onlardan günah baş verməsi mümkünlüyü, (günah iş görməklə əlaqədar) qüdrət və ixtiyarları onlardan alınmır.[1]

Birinci məsələ:

Peyğəmbərlərin (əleyhimus-salam) isməti xüsusunda müsəlman firqələri arasında müxtəlif nəzəriyyələr vardır ki, onları beş qisimdə xülasə etmək olar:

1. Peyğəmbərlər kəbirə (böyük) günahlar qarşında məsumdurlar, lakin onlar üçün səğirə günah caizdir və onlar həddi-buluğa çatdığı dövrdən məsum (günahsız) sayılırlar. Bu, mötəziləçilərin əksəriyyətinin nəzəriyyəsidir.

2. Peyğəmbərlərdən qəsdən olduqda nə böyük, nə də kiçik günah caiz deyildir, lakin səhvən baş verərsə, eybi yoxdur. Bu, Əbu Əli Cubbainin nəzəriyyəsidir. O inanır ki, peyğəmbərlər nübüvvət dövründən etibarən məsum olurlar, lakin ondan əvvəl onlardan günah iş baş verməsi caizdir.

3. Peyğəmbərlərdən günah yalnız səhvən və ya xəta üzündən baş verə bilər və onlar bu xətaya görə cəzalandırılırlar. Halbuki, adi insanlar səhvən və unutqanlıq üzündən olan günah və xətalara görə cəzalandırılmırlar. Bu fərq də onların rütbəsinin yüksək, mərifətinin dərin olduğuna görədir. Bu, Nəzzamın və onun ardıcıllarının nəzəriyyəsidir.

4. Peyğəmbərlərdən günah baş verməsi mütləq şəkildə (hər bir halda) caizdir – istər böyük günah olsun, istərsə də kiçik; istər qəsdən olsun, istərsə xəta və səhv üzündən. Bu, həşəviyyənin və əhli-hədisin çoxunun nəzəriyyəsidir.[2]

5. Günah iş peyğəmbərlərə mütləq şəkildə və heç bir vəchlə caiz deyildir və onlardan heç vaxt günah iş baş vermir: istər böyük günah, istərsə də kiçik günah; istər qəsdən olsun, istərsə də xəta və səhv üzündən. Bu, haqq şiə məzhəbinin nəzəriyyəsidir. Onların etiqadına görə peyğəmbərlər həm nübüvvət dövründə, həm də ondan əvvəlki dövrlərdə (hər növ günah qarşısında) məsumdurlar. Onlara caiz olan yalnız müstəhəb əməllərin – ovlanın tərk edilməsidir. İmamiyyə şiələri öz iddialarının isbatı üçün çoxlu dəlillər gətirmişdilər ki, ixtisara riayət etmək üçün onların üçünü qeyd edirik:

Birinci dəlil:

Əgər peyğəmbərlər xətaya düçar olarsa, günah iş görərsə, camaat arasında olan ən aşağı səviyyəli adamlardan da aşağıya enərlər. Çünki sair insanlar onların öz Xaliqləri barəsində malik olduqları son dərəcə yüksək mərifətlərə malik deyildirlər. Deməli, əgər bu mərifət və agahlıqla, eləcə də Xaliq, günahın həqiqəti və mövlanın əmri ilə müxalifətin həqiqətinə agah olduqları ilə yanaşı onlar günah iş görərsə, sair insanlardan da aşağı səviyyəli olacaqlar.

İkinci dəlil:

Əgər onlar günah iş görərsə, bir tərəfdən peyğəmbər olduqlarına görə onlara tabe olmaq, ardınca getmək lazım və zəruridir. Digər tərəfdən isə onlar günah və xətaya düçar olduqlarından günah xüsusunda onlara tabe olmaq haramdır. Buna görə də vahid bir əməli görmək həm vacib, həm də haram olur. Bu da bir-birinə zidd olan iki işin bir yerə toplanmasıdır. Buna görə də ümmətin sərgərdan və heyrətdə qalmasına səbəb olar.

Üçüncü dəlil:

Peyğəmbərlərin göndərilməsində əsas məqsəd camaatın onlara tabe olması, cəmiyyətin (ilahi əxlaq və maarif əsasına) tərbiyə edilməsi və günah işlərdən uzaq saxlanmasıdır. Deməli, əgər peyğəmbərlərin günah etməsi caiz olsaydı, camaatın onlara olan etimadları aradan gedər və nəticədə Allahın nəzərdə tutduğu məqsədin ziddi hasili olardı. Məqsədin əksinə hərəkət etmək də hikmət sahibi olan Mövla üçün qəbahətli və caiz olmayan bir işdir.[3]

Əlbəttə, peyğəmbərlərin və məsum imamların isməti onların nəzəri əqlə (və həqiqətlərə) aid olan tam şühud və səhih elmindən irəli gəlir. Bu da onları günah işdən saxlayır. Günahdan belə uzaq olmaq əməli əql ilə əlaqədardır. Buna görə də halal-haramın, pak-napakın, gözəllik və çirkinliyin ayırd edilməsi onların əməldəki ismətinin mənşəyi olmuşdur (bu da tam ixtiyari bir məsələdir).[4]

Amma ikinci məsələ, yəni Adəm (əleyhis-salam)-ın yer üzünə gəlməsindən qabaq onun olduğu behiştin (axirətdə) vədəsi verilən həmin behiştmi, yoxsa dünya behişti olmasına gəldikdə isə, bəziləri inanırlar ki, o, elə vədəsi verilən behişt idi. Vədəsi verilən behiştdə ilahi vəzifələr verilmir və Adəmin oradan çıxarılmasının eybi yoxdur. Çünki həmişəlik və vədəsi verilmiş behiştdən xaric olmamaq o zamandır ki, orada savab qazanmaq üçün qərarlaşmış olsun.[5]

Bu nəzəriyyənin iradları:

Əvvəla, əgər o behişt təklif (ilahi vəzifələr) yeri deyildisə, onda nə üçün Quran “Adəm müxalifət və üsyankarlıq etdi” deyə buyurur?! Bundan əlavə, Şeytan da gərək (bu barədə) şəriətə zidd olan işlər görməyəydi.

İkincisi, əgər vədəsi verilən behişt olsaydı, Şeytanın oraya yol tapması caiz (mümkün) olmazdı.

Üçüncüsü, vədəsi verilən behiştdə bütün nemətlərdən istifadə etməyə icazə verilir və Allah-taala heç bir neməti insana qadağan etmir. Halbuki, Adəmin müəyyən bir meyvədən yeməsi qadağan olunmuşdu.[6]

Deməli, onun dünya behişti olmasını deyən nəzəriyyə daha artıq səhih və düzgün nəzərə çarpır. Bundan əlavə, rəvayətlər aşkar şəkildə bəyan edir ki, bu, dünya bağlarından olan bir bağ idi, onda günəş və ay işıq saçırdı. Əlbəttə, bəzi rəvayətlər o behiştin asimanda olduğunu bəyan edir və “aşağı səmadan yerə düşmək” mənasına olan “hübut” kəlməsini də bu mətləbə dair bir dəlil gətirir.[7]

Amma həzrət Adəmlə Həvvanın əməli ilə əlaqədar olan üçüncü məsələyə – “görəsən onlar günaha mürtəkib olmuşdular, ya yox?” sualına gəldikdə isə,  bu barədə bir neçə nəzəriyyə vardır ki, onların ən mühümləri ikisidir:

1. Onlar günaha mürtəkib olmuşdular, lakin əvvəla, bu, kiçik günah idi; ikincisi, Adəmin nübüvvətindən qabaq idi. Bunun da nübuvvət məqamı ilə ziddiyyəti yoxdur.

Bu müddəanın isbatı üçün bir neçə dəlil gətirmişlər, o cümlədən: Bu və digər ayələr zahirdə üsyankarlığı (günahı) çatdırır. İkincisi, Quranda üsyankarlıq yalnız günah mənasında işlədilmişdir. Üçüncüsü, “la təqrəba” (bu ağaca yaxınlaşmayın) deyə nəhyin “irşad” (müstəhəb işlərdə yol göstərmək)  yönlü olmasına dair dəlilimiz yoxdur. Dördüncüsü, irşadi nəhy olunan işdən tövbə etməyin mənası yoxdur.[8]

2. İkinci nəzəriyyə budur ki, həzrət Adəm bu əmələ düçar olan zaman peyğəmbər idi. Bu nəzəriyyənin sübutunda deyilmişdir ki, bu zamanlar Cəbrəil ona nazil olurdu. Cəbrəilin nazil olması da nübüvvətlə yanaşı olmalıdır. Çünki Cəbrəil peyğəmbərdən qeyrisinə nazil olmur. Bundan əlavə, Allah-taala bütün isimləri Adəmə təlim vermişdir, yalnız onun bunlardan xəbəri var idi, hətta məlaikələrin belə, bu qədər elmi yox idi. Həzrət Adəm mələklərin müəllimi oldu və isimləri onlara təlim verdi. Bu hadisələrin hamısı da qadağan olunmuş ağacın meyvəsini yeməkdən qabaq baş vermişdi.[9]

Belə nəticə alırıq ki, Adəm (əleyhis-salam) həmin ağacın meyvəsindən yediyi zaman peyğəmbər idi. Şiələrin nəzərinə əsasən, peyğəmbər mütləq şəkildə – heç bir vəchlə günah iş görmür, hətta kiçik olsa belə. Buna görə də buradakı qadağını mütləq “irşadi qadağa” hesab etməliyik. Həzrət Adəmin gördüyü iş isə “tərki-ovla” idi və bu da peyğəmbərlərdə caizdir. Amma onların Allah dərgahında yaxınlığına, Allah barəsində malik olduqları mərifətə görə, tərki-ovla etsələr, Allah tərəfindən cəzalandırılırlar.[10] Belə ki, bunu həzrət Yünus kimi bəzi peyğəmbərlər barəsində görürük. O öz qövmündən bezdi və onların hidayətindən naümid olub Allahın icazəsi və izni olmadın onları boşladı. Allah da onu həbs etdi və buyurdu: “Əgər istiğfar və tövbə etməsəydi, qiyamət gününə qədər balığın qarnında həbs olunacaqdı.”[11] 

Yaxud həzrət Yüsufun tərki-ovlasını qeyd etmək olar. O, həbsdən xilas olmaq üçün Allahdan başqasından kömək istədi və s.[12]

Halbuki, bu tərki-ovla adi insanlar barəsində baş verərsə, heç bir cəzaya səbəb olmur. Başqa sözlə desək, “əbrar (yaxşı) insanların həsənələri müqərrəblər üçün günah sayılır”. Bu iş bəzən islam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alih) barəsində də baş vermişdir. O həzrətə vacib olan gecə namazı başqaları üçün müstəhəb sayılırdı. Yaxud əksər hallarda qəflət üzündən, zehnin ibadətdən qeyri şeylərə məşğul olduğu zaman baş verən ibadətlər peyğəmbərlər üçün nöqsanlı hal və xəta hesab olunur.[13]

Amma üsyankarlıq “Mövlanın əmri ilə müxalifət etmək” mənasınadır. Allahın əmri də bəzən vacib, bəzən isə müstəhəb olur. Buna görə də əvvəla: “müstəhəb hökmlərdə müxalifət etməklə üsyankarlıq etmək caizdir” sözü səhih deyildir. İkincisi, əgər bu, müstəhəb bir işdə icazəli olsaydı, qəti dəlillərlə təzadda olduğundan, ona yozulmalı idi.[14]

Şərif ayədəki “ğəva” kəlməsi[15] “zərər” və “ziyan” mənasınadır, çünki Həzrət Adəm (əleyhis-salam) bu işi görməsəydi, böyük savab qazanacaqdı (savabı da əldən vermək zərər hesab olunur).[16]

Adəmin tövbə etməsi də onun günah iş gördüyünə görə deyildi; əksinə, onun  tərki-ovla etməsi peyğəmbərin şəninə yaraşmadığından, tövbə etdi. Bundan əlavə, bəzən tövbə (heç bir günah iş görmədən də, sadəcə olaraq)  “inqita” (nəzər-diqqəti Allahdan başqa hər bir şeydən kəsmək) məqamına çatmaq və savaba nail olmaq üçün edilir və bu, bəyənilən sayılır, hətta insan günah etməmiş olsa da belə.[17]

Amma “nə üçün Adəm yer üzünə endikdən sonra həmin ağac ona qadağan olunmadı və nə üçün bu qadağa onun əvvəlki məqamına məxsus idi?” sualına gəldikdə isə, əvvəlcə ağac dedikdə məqsədin nə olduğunu dəqiqləşdirmək lazımdır. Bu, iki haldan xaric deyildir: ya zahiri ağacdır və bir növ bitki olmuşdur (buğda, əncir, kafur ağacı və s.), ya da məqsəd mənəvi yöndür və elm şəcərəsidir. (Bu məna Quran ayələri ilə ziddiyyətlidir, çünki nəinki elm Adəmə qadağan olunmadı, əksinə, o, əsma elmini mələklərə də təlim verdi.) Yaxud da məqsəd mənası burada qibtədən ibarət olan həsəd ağacıdır. Onun adi halda zehnə gələn və camaat arasında yayılmış həmin mənası (həsəd) ola bilməz. Çünki bunun nübüvvət məqamı ilə ziddiyyəti vardır. Adəm (əleyhis-salam) Peyğəmbər, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseynin (əleyhimus-salam) yüksək məqamını müşahidə edib özünün məqam və mənzilətinin onlardan aşağı olduğunu gördükdə onlara qibtə etdi.[18] Əgər ağac dedikdə məqsəd həsəd ağacı olsa, indinin özündə də həsəd məzəmmət olunan nəfsani bir halətdən ibarətdir və Allah-taala onu hamı üçün qadağan etmişdir. Rəvayətdə qeyd olunur ki, “od odunu yeyib qurtardığı kimi həsəd də imanı yeyib aradan aparır.”

Əgər məqsəd zahiri ağac olsa, deməliyik ki, bunun heç bir eybi yoxdur; bir mövzunun hökmü müəyyən bir zamanda, yaxud məkanda bir şey, başqa bir zaman və məkanda isə tamamilə başqa şey ola bilər. Misal üçün, islamın əvvəllərində müsəlmanlar əvvəlcə Məscidul-Əqsaya doğru namaz qılırdılar. Sonradan hökm dəyişildi və Kəbəyə doğru namaz qılmağa başladılar. Yaxud adi halda yeyilməsi haram olan ölü heyvan ətini qeyd etmək olar. Lakin insan çöl-biyabanda çıxılmaz vəziyyətə düşdükdə, bəzən mübah, hətta bəzi hallarda vacib də olur ki, çarəsiz olan şəxs ölümdən xilas olsun. Adəm (əleyhis-salam)-ın barəsində də: xüsusi zaman və məkanda qadağan olunmuş ağacı yemək ona haram, lakin başqa məkan və zamanlarda isə caiz idi. İkincisi, Adəmin yer üzünə gəlməsi də o ağacın təbii təsirinə görə idi. Buna görə bu məkanda da ona qadağan olunmasının mənası yoxdur. Çünki həmin ağacdan istifadə etmək bu dünya həyatı ilə yox, o elm ilə ziddiyyətli idi.

Əlavə məlumat üçün aşağıdakı görünüşlərə baxa bilərsiniz:

“Peyğəmbərlərin isməti”, sual: 998

“İsmət ayələri və Qurani-kərimdə Peyğəmbərlərin ismətli olmaması barəsində”, sual 129