Bu suala cavab verməzdən qabaq qeyd etmək lazımdır ki, xəcalət hissi və utancaqlıq insanın tərəqqisinə və inkişafına mane olan bir bəladır, insanda püxtələşməmiş rəftar və xoşagəlməz reaksiyaların baş verməsinə səbəb olur; hətta faydalı fəaliyyətlərdən qaçmağa, şəxsiyyətinin dəyərdən düşməsinə səbəb olur, dost tapmaqda problemlə qarşılaşır, orqanizm və ruhunun sağlamlığı təhlükə ilə üzləşir. Yeni-yeni insanlarla qarşılaşmaq belə insanlar üçün nigaranlıq hissi yaradır, yeni məkanlara daxil olmağı, yeni kəsb-ticarət tapmağı çətinləşdirir və qüdrətli olmaqla eyni zamanda acizlik hissi keçirməsinə səbəb olur, daim camaatın gözündən məxfi olmağa səy göstərir.

Utancaqlıq xarici düşmənlər kimi daxili bir düşmən surətində fəaliyyət göstərir. Misal üçün: utancaq və xəcalət hissinə düçar olan bir şagird heç vaxt öz problemlərini irəli çəkə bilmir və həmişə gözləyir ki, öz sualını başqalarının vasitəsi ilə bəyan etsin.

Utancaqlıq yalnız bir hiss – batil və puç bir təsəvvürdür və onun gerçək bir əsası yoxdur. Utancaq şəxs fikirləşir ki, heç bir ictimai dəyərə malik deyildir, başqaları onun üçün dəyər vermir; halbuki bunların heç bir gerçəkliyi olmaya bilər. Bu yanlış təsəvvür insana hakim olan vaxta qədər o bu hissin mənfi təsirlərindən heç vaxt amanda ola bilməz.

Utancaq insanlar özlərini ideoloji cəhətdən zəif və həqir hesab edirlər. Müəyyən bir məsələni yazanda, danışanda və incə bir məsələni biləndə onu çox dəyərsiz və irəli çəkilməyə qabil olmayan bir məsələ hesab edərək fikirləşir ki, hamı onu bilir. Buna görə də öz nəzərini bildirməkdən çəkinir, çox az hallarda özünü tribunada çıxış üçün hazırlaya bilər; tez bir zamanda özünü itirir, deyəcəyi sözünü unudur və nəticədə başqaları onun zəif olduğunu dərk edir. Güşəneşinlik, cəmiyyətdən uzaqda həyat sürmək  bu batil təsəvvürün və yanlış fikirlərin nəticəsidir.[1]

Utancaqlığın aradan aparılma yolları

Xəcalət hissinin törətdiyi mənfi nəticələrə diqqət yetirmək insanı bu hissi aradan qaldırmaq üçün çıxış yolu axtarıb tapmağa sövq edir. Hər şeydən əvvəl bilmək lazımdır ki, bu ruhi halət də bir çox digər bəyənilməz sifətlər kimi, müalicə oluna bilər. İkincisi, bu xəstəliyin kökləri uşaqlıq və ya cavanlıq dövrlərinə qayıda bilər.

Bu xəstəliyi uşaqlıq dövrlərində müalicə etmək üçün aşağıdakı məsələlərə riayət etmək lazımdır:

Uşaqları ictimai ruhiyyədə tərbiyə etmək, onları dostların evinə aparmaq lazımdır. Həmçinin onun yaşıdları olan uşaqları evə dəvət etməli, başqalarının iştirakı olan yerdə onu tərifləməli və ondan istəməliyik ki, başqaların hüzurunda danışsın.

Utancaqlıq və xəcalətlə mübarizənin təsirli yollarından biri budur ki, böyüklər müəyyən suallar verməklə uşaqları bu barədə fikirləşib danışmağa vadar etsinlər. Yaxşı olar ki, bu məsələdə onları böyüklərlə şərik edək. Uşaqların xəcalətə düçar olmamaları ilə eyni zamanda üzlülük xislətinə düçar olmadan ictimai sahələrdə və ayrı-ayrı şəxslərin müqabilində özünün vücud  imtiyazlarını və istedadlarını göstərmək və öz şəxsiyyətini aşkar etmək lazımdır. Bu məqsədlə gərək onun ictimai yerlərdə iştirak etməsinə fürsət verək, ictimaiyyətdə qaynayıb-qarışmağa və bəhslərdə danışmağa təşviq edək. Bəyan etdiyi mətləblər müqabilində onu təşviq edək, xətaları olarsa, tam məhəbbət, ehtiram və təvazökarlıqla onları islah edək.

Uşağın ictimai yerlərdə fəal iştirakına, ümumi bəhslərdə, məşvərətlərdə nəzər verməsinə, öz xatirələrini bəyan etməsinə münasib fürsət verilməsi, habelə ona müəyyən məsuliyyətlər həvalə edilməsi və s. onun şəxsiyyətinin müsbət istiqamətdə formalaşması, xəcalətin aradan qalxması və utancaqlığın aradan getməsi üçün münasib vasitələrdir.

Mühüm məsələ budur ki, uşağın öz varlığını izhar etmək, əqidə və nəzərini bildirmək üçün çox üzlü olmasına da yol verməyək; o gərək başqalarının  şəxsiyyətinə, rəyinə, əqidə və nəzərinə də ehtiram qoysun. Əgər hər hansı bir yerdə onun şəxsiyyəti təhqir olunsa və kəramətinə xələl yetişsə, tam aşkar şəkildə və ədəb qaydalarına riayət etməklə öz haqqını müdafiə etsin.

Bu xəstəliyin cavanlıq dövründə  müalicəsi üçün aşağıdakı məsələlərə riayət etmək lazımdır:

1. Təlqin etmək

Psixoloqların nəzərinə əsasən, təlqin etmək bir çox ruhi və cismi xəstəliklərin müalicəsində təsirlidir. Yəni bu cümləni daim təkrar etsin: “Mən hər bir işin öhdəsindən gələ, məsələn, başqalarının müqabilində çıxış edə bilərəm. Çünki xəcalət hissi məğlubiyyətdən qorxmağın əlaməti və ayrı-ayrı şəxslərlə qarşılaşmaqda vəhşət hissinin dəlilidir. Bu ruhi zəiflik camaatla qaynayıb-qarışmaqdan və ünsiyyətdən qaçmaqla aradan qalxmaz.” Gecələr yatanda və bədənin aram olduğu vaxt bu cümlələri yavaş-yavaş təkrar edin: “Mən də başqaları kimi çoxlu bacarıqlara, istedadlara və qabiliyyətlərə malikəm.” Bu həqiqəti Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) aşkar edərək buyurmuşdur: “Camaat qızıl-gümüş xəzinələri kimi bir xəzinədir.”[2] Özünə təlqin etsin ki, “mən istədiyim hər bir şeyi danışmağa qadirəm. Mən başqalarından əsla çəkinmirəm və qorxmuram. Mən öz istədiyim kimi olmağa qadirəm.”

2. Özünə etimad

İnsan özünün səadət və xoşbəxtliyini təmin etmək üçün gərək öz əməl və niyyətinə arxalanaraq inansın ki, tərəqqi və təkamül zirvələrini özü fəth etməlidir.[3]

Öz təfəkkürünə və əqlinə müraciət edərək düzgün şəkildə təhlil etdikdə başa düşəcəkdir ki, Allah-taala mehribandır və onu da sair bəndələr kimi yaradaraq sağlam əql və orqanizmdən bəhrələndirmiş, çox güclü istedad və gözəl bacarıqlar vermişdir. Bu zaman başa düşəcəkdir ki, başqalarından heç nəyi əskik deyildir. Eynilə başqaları kimi olduğunu başa düşəndə inanacaqdır ki, onlar kimi ictimai mühitlərdə qaynayıb qarışmalı, başqalarının müqabilində danışmaqdan xəcalət hissi keçirməməlidir; bilməlidir ki,  Allah-taalanın insanda qoyduğu “iradə” adlı güclü bir qüvvədən istifadə edərsə, bütün problemlərini həll etməyə qadir olacaqdır.

İnsan Allaha arxalanıb etimad edərsə, özünə də etimadlı olar, insani hədəflər yolunda heç vaxt ruhən sarsılmaz. İnsanın səadəti onun əqidə və əməllərinə bağlıdır, bədbəxtlikləri də özünün xoşagəlməz rəftarlarından irəli gəlir. Düşmənlərinin və ya nadan dostlarının vəsvəsələrinə etina etmədən öz müsbət fəaliyyətlərini davam etdirən bir şəxs qısa bir zaman ərzində müsbət nəticələr alacaq, günbəgün inkişafda olacaqdır. Bunun müqabilində təhqiramiz nəzərlərlə işgüzar fəaliyyətdən soyuyaraq ümidsiz olan bir şəxsin tənbəlliyi və ruhi sarsıntısı günbəgün artacaqdır.

3. Məşq etmək

Xoşagəlməz bir adəti və yaramaz vərdişi aradan aparmaq üçün məşq etmək lazımdır. Məsələn, ictimai bəhslərdə iştirak etmək, qrup üzvləri ilə həmkarlıq etmək, öz nəzərlərini irəli çəkmək, söhbət zamanı dinləyicilərin üzünə baxmaq və s. Təbiidir ki, çıxış edənlərin hamısı müəyyən qədər də olsa, çıxışın əvvəlində sizin malik olduğunuz çətinliklərlə qarşılaşır, hətta tələffüz zamanı zəiflikdən belə, əziyyət çəkir. Amma məşq etməklə və dözməklə öz çıxışındakı nöqsanlı halları aradan qaldırır, yavaş-yavaş məşq etmək və təkrarlamaq nəticəsində utancaqlığı özündən tamamilə uzaqlaşdırır.

4. Ümidvar olmaq

Ümidvar olmaq, qəti nəticəyə nail olmaq, qəti bir qərara gəlmək, polad iradəyə sahib olmaq və s. utancaqlıq problemini tamamilə aradan qaldıra bilər. Həzrət Musa (əleyhis-salam)-ın dili dolaşdığı halda Allaha etimad etməklə ictimai fəaliyyətlərində elə qətiyyətli şəkildə zahir oldu ki, hətta düşmənlər bu məsələdən məsxərə üçün istifadə edə, onu siyasi səhnədən və ictimaiyyətdən uzaqlaşdıra bilmədilər. Ümidsizlikdən xilas olmaq üçün çoxlu yollar vardır, onların ən mühümü Allaha təvəkkül etməkdir. İnsan bütün varlıq aləmini yaradan Xaliqə arxalanmaqla, Ona ümid bəsləməklə iradəsizlik, ümidsizlik və tənhalıq kabusundan xilas ola bilər.

5. Başqalarının eyib tutmasından qorxmamaq

Dünyada heç kəs ideal və eyibsiz, nöqsansız deyildir. Ağıllı və başa düşən şəxs o insandır ki, eyiblərini aradan qaldırmaq üçün bir tədbir fikrində olsun, nəinki eyiblərini eşitməklə narahat olaraq qorxu hissi keçirsin.

İmam Cəfər Sadiq (əleyhis-salam) buyur: “Dostlarımın ən sevimlisi o kəsdir ki, eyiblərimi mənə hədiyə etsin (desin).”[4]

Eyib və nöqsanlarımız məlum olan zaman, habelə bir şəxs bizə “sənin filan eybin vardır” dedikdə, narahat olmaq əvəzinə sevinib xoşhal olmalı, ona təşəkkür etməli və mümkün olan tez bir zamanda bu eybi islah edib aradan qaldırmaq fikrinə düşməliyik. Buna görə də misal üçün, çıxış edərkən “bəlkə hər hansı bir nöqsanımız zahir olacaqdır” - deyə qorxmamalı, əksinə tam şücaətlə çıxışa başlamalıyıq.

6. İctimai ruhiyyədə olmaq

Xəcalət hissini aradan aparmaq üçün ictimai ruhiyyədə olmaq lazımdır və bu da aşağıdakı məsələlərə riayət etməklə mümkün ola bilər:

a) Salam verməkdə qabağa düşmək,

b) Salam verdikdən sonra adət olan kəlmələrlə hal-əhval soruşmaq və qarşı tərəfdən tez bir zamanda ayrılmamaq;

v) İctimaiyyətdə, ev mühitində, məktəbdə, ali təhsil ocağında olan ictimai işlərdə fəal olmaq;

q) Öz bədən üzvlərinə diqqət yetirməmək (əl, ayaq, söhbət tərzi və s.), başqaları ilə və ya böyük bir dəstənin içində söhbət edən zaman fikri nəzərdə tutduğu məsələlərə təmərküzləşdirmək;

q) Fəal, xəcalət hissi keçirməyən yaxşı insanlarla qaynayıb-qarışmaq, ünsiyyət yaratmaq.

7. “Taha” surəsinin 25-27-ci ayələrini tilavət etmək:

قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي‏ صَدْرِي‏ وَ يَسِّرْ لِي اَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي

“(Musa) dedi: Pərvərdigara! Sinəmi (qəlbimi) genişləndir və işlərimi mənim üçün asanlaşdır, dilimdəki düyünü aç ki, sözümü başa düşsünlər!”

Qəlbin genişliyinə malik olmaq hər bir işdə müvəffəqiyyətin əsas şərtidir. İnsan məsuliyyətlərdən qorxmaq və qaçmaq əvəzinə gərək Allahdan kömək istəməklə lazım olan imkan, müqəddimə və vasitələri tədarük görsün.[5] Bu ayədə həzrət Musa (əleyhis-salam)-ın başına gələn hadisə bəyan edilir. O həzrət Allah tərəfindən öhdəsinə qoyulan ağır və məsuliyyətli işdən əsla vəhşət hissi keçirmədi və öz vəzifəsinin yüngülləşdirməsini Allahdan istəmədi; əksinə tam açıq qəlblə onun pişvazına getdi, bu vəzifədə qələbə vəsaitlərini Allahdan istədi. Hər bir mühüm və böyük işdə ilkin qələbə rəmzi yüksək fikir, ayıq və qüdrətli əql və başqa sözlə, “sinənin genişliyi” olduğuna görə Musa (əleyhis-salam) Allaha belə ərz etdi: “Pərvərdigara! Mənim sinəmi genişləndir!” Bu yolda mövcud olan saysız-hesabsız problemlər Allahın lütf və mərhəməti olmadan həll edilmədiyi üçün ikinci mərhələdə Allahdan istəyir ki, işləri onun üçün asanlaşdırsın, yolu üzərində olan problemləri həll edib aradan qaldırsın: “və işlərimi mənim üçün asanlaşdır!” Sonra mümkün olan ən yüksək bəyan qüdrətini Allahdan istəyərək deyir: “Dilimdəki düyünü aç!” Xüsusilə, onun səbəbini belə bəyan edir: “ki, mənim sözümü dərk etsinlər.”[6]

Bu ayənin şəni-nüzulu başqalarının müqabilində danışmaqla əlaqədar olsa da, xəcalətin müalicəsi üçün də təsirlidir. Ayəni tilavət etdikdən sonra Allaha təvəkkül etmək, ictimai şəraitin çətinliyindən və başqalarının lağa qoyub məsxərə etməsindən qorxmamaq və s. kimi işlərdən də istifadə edir və xəcalət hallarında bu ayəni oxumaqla ondan ibrət dərsi alırıq.