"Hidayət" sözü ərəb mənşəli olub "hədəyə" sözündən tutulmuş və böyük, yolgöstərmək və tanıtdırmaq mənasını daşıyır.[1]

Amma Allahşunaslıq və əxlaq elmləri terminində bu sözün mənası "xeyir və sarab yolun bələdçisi mənasında işlənir.[2]

"Fisq" sözü isə əxlaq və fiqh terminlərində və həmçinin lüğətdə "Allahın əmirlərindən boyun qaçırmaq" mənasında işlənməklə yanaşı ümumi məna daşıyır. Yəni bu sözü həm kafir həm də müsəlman barəsində işlətmək olar. Buna əsasən "Fasiq" sözü o, insana şamil olur ki, o, Allahın əmrindən boyun qaçırmaqla yanaşı həm də ona qarşı çıxmış olsun.

Alla- taala lütf və mərhəmət mənbəyi olduğu üçün öz rəhmət qapısını daim bəndələrinin üzünə açıq qoymuşdur. Bu səbəbdən də bütün insanları, orada olan fitrət yolu ilə töhid (təkallahlığı), paklıq və səadət yoluna dəvət etmişdir. Belə ki, bəşəriyyət lap körpə çağlarından başlayaraq ağı- qaradan və yaxşını- pisdən, öz vicdanları ilə seçə bilirlər.

Bu da onların əsil səadət yolunu tapmaları üçün ən böyük amillərdən biridir.

Allah- taala heç bir bəndəsindən səadət yolunu gizlətməmişdir. Hər kəs ona tərəf bir addım gələrsə, o, ona tərəf on addım gələr.

Burada sualın cavabını daha da vazeh və geniş vermək üçün hidayət və onun növlərini açıqlamağı vacib bilirik. Allah- taala Qurani- kərimdə buyurmuşdur:

«والله لایهدی القوم الفاسقین»[3]

"Allah (özünə asi olan) fasiqləri doğru yola yönəltməz"[4]

Ayədə gələn "hidayət" (düz yolda olmaq) sözü, "zəlaləti" (haqq yoldan azmaq) sözünün antenini alaraq qismə bölünür:

1)- Ümümi hidayət:

Yəni bütün insanların haqq yola hidayət olması. Qurani- kərim bu barədə buyurmuşdur:

«الذی خلق فسوی»، «و الذی قدر فهدی»[5]

O Rəbbin ki, (hər şeyi) yaratdı və nizama saldı, o Rəbbin ki, (hər şeyin keyfiyyətini və davamını) əzəldən müəyyən edərək (hamıya) yol göstərdi.

«قال رب الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی»[6]

Musa velə cavab verdi: Rəbbimiz hər şeyə öz xilqətini verən, sonra da ona doğru yolu göstərəndir"[7]

Ayənin bəyanına əsasən Allah- taala bəşəriyyəti yaratdıqdan sonra, ilkin mərhələdə bütün hidayət qapılarını onların üzünə açıq qoymuş və onları haqq yola dəvət etmişdir.

Belə ki, insanlara öz yaradanını arayıb- axtarmaqda bələdçilik etmişdir. Bu hidayət növü əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi xüsusi insanlar üçün deyil, əksinə millətindən və irqindən aslı olmayaraq bütün yaranmışlar üçündür. Bu elə bir ilahi qanundur ki, insan yaranan gündən qiyamət olana kimi qüvvədə qalacaqdır. Allah taala Qurani- kərimdə buyurur:

«...فطرت الله التی فطر الناس علیها...»[8]

Üzünü fitri olaraq insanlara verdiyi dinə (islama) tərəf tut"

Allah taala zatən insanları islamçı yaratmış və onlara doğru yolu göstərmişdir.

Lakin insanlar öz həyat yollarında püxtələşdikcə və ya yaşadıqları mühit onlara bu yolda mənfi təsir göstərdikcə fitrətin səsi artıq öz təsirini itirir.

Bu yerdə Allah- taala insanları zəlalətdən və qəflət yuxusundan oyatmaq üçün peyğəmbərlər göndərir.

«فبعث فیهم رسله، و واتر الیهم انبیاءه، لیستادوهم میثاق فطرته...»

"(Allah talla) bir birinin ardınca peyğəmbərlər göndərdi ki, insanlarda olan fitrətin tövhid (təbii hidayət) səsi yenidən dirilsin".[9]

Allah- taala insanları peyğəmbərlər vasitəsi ilə düzgün yola hidayət etməsi yenə də əvvəldə olduğu kimi, ümumilik daşıyır. Yəni peyğəmbərlər öz zamanında bütün dünya insanlarını haqq olan dinə tərəf yönəltmişlər.

«انا هدیناه السبیل اما شاکراً و اما کفوراً»[10]

"Bizim öhdəmizə düşən yalnız doğru yola yönəltməkdir (mömin ya kafir olmaq isə hər kəsin öz işidir)"

Ayədən məlum olduğu kimi, insanların Allah tərəfindən düz yola yönəlməsi ilahi bir nemət olaraq daim onların sorağındadır, Amma təəssüflər olsun ki, bəzi insanlar bu ilahi nemətə görə Allaha şükür etmək əvəzinə, ona qarşı çıxaraq küfrə tərəf addımlayırlar. Allah Taala Qurani- kərimdə buyurur:

«ذالک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین»[11]

Biz ona haqq yolu göstərdik. İstər (nemətə) minnətdar olsun, istər nankor. (bu onun öz işidir) bəs o kəslər ki, Allahın ümumi hidayət qanunlarından (təbii hidayət) istifadə edərək ona tərəf addımlayır və ilahi nemətlərə çükür edir, onlar ilahi məhəbbəti qazanaraq daha da uca məqamlara nail oldular. Belə insanlar Allahın mömin və təqvalı bəndələrinin sırasında özlərinə yer tuturlar. Amma o kəslər ki, ilahi dəvətlərə məhəl qoymayaraq nəfsin ardınca gedir. Təbii ki, onlar şeytanın toruna düşmüş fasiqlərdir.

2)- Xüsusi hidayət:

Xüsusi hidayət növü, ümumi hidayət növündən fərqli olaraq ümumilik daşımır və bütün insanlara şamil olmur. Çünki bu növ hidayətdən yalnız möminlər günahdan çəkinən bəndələr istifadə edə bilir. Allah taala Qurani- kərimdə buyurur:

«ان علینا للهدی»

A)- Bu içində heç bir şəkk- şübhə olmayan, təqvalılara doğru göstərən bir kitabdır"[12] Quran təfsirçiləri bu ayə barəsində bir neçə nəzər vermişdirlər:

Bəzi təfsirçilərin nəzərinə əsasən Qurani kərim bütün insanların doğru yola hidayət olmaları üçün, Allah tərəfindən göndərilmişdir. Həmçinin onun göndərilməsində heç bir qövm, tayfa və irq nəzərdə tutulmamışdır. Amma insanlar özləri müqəddəs kitabın müqabilində iki dəstəyə bölünmüşdür:

Birinci dəstəyə aid olan insanlar, Qurani- kərimdən üz çevirərək əmirlərinin əksinə əməl edənlərdir ki, Qurani kərim onların barəsində buyurur: "Əgər onları dəvət etsən «و ان تدعوهم الی الهدی لایسمعون...»[13] belə qəbul etməzlər"

İkinci dəstəyə aid olan insanlar isə, Quranın bütün əmirlərini yerinə yetirən mömin və təqvalı bəndələrdir ki, Allah yanında uca məqam sahibləridirlər.

B)- Mərhum Əllamə Təbatəbainin nəzərinə əsasən ayədəki "təqvalıların doğru yola yönəlməsi" «هدی للمتقین» sözündən insanların təbii hidayəti (təkvini) başa düşülür. Yəni o kəslər ki, günahdan Allaha pənah aparmaqla öz fitrətini pak saxlayıblar. Yalnız onlar Qurandan kamil surətdə faydalanıb hidayətin yüksək mərtəbələrinə nail ola bilərlər.[14]

C)- Üçüncü nəzər isə budur ki, o kəslər ki, ümumi hidayətdən (fitri və şərii) layiqincə istifadə edib və Allaha tərəf addımlayıbsa, Allah taalanın xüsusi hidayətinə nail olub. O kəslər həqiqətən Allahın mömin bəndələridirlər.[15] yuxarıda qeyd etdiklərimizə əsasən "Allah fasiqləri hidayət etməz"[16] ayəsindən belə nəticə alırıq ki, o kəslər ki, ümumi hidayətdən üz çevirmiş və şəriətə əməl etməmişdir məhz onlar hidayət olmayan fasiqlərdir[17] Qurani kərim onlar haqqında buyurur:

«... و الله لایهدی القوم الفاسقین»[18]

"Əgər Allah (əzəldən) onlarda bir xeyir bilsəydi (haqq sözü) onlara eşitdirərdi. Onlar eşitsəydilər belə yenə də (haqdan) inadla üz çevirib gedərdilər"

Bu və ya bir çox belə ayələrdən belə nəticə alırıq ki, insanların Allah tərəfindən hidayət olmasının əsas şərti onların özlərinin Allaha tərəf getməsidir. Yəni Allah taala bütün hidayət paqılarını hər zaman insanların üzünə açıq qoymasına baxmayaraq, əgər insan özü qapıdan içəri girməsə hidayət nuru ona şamil olmayacaqdır.

Qurani- kərim Allaha tərəf üz tutmayanları kafir, münafiq, zalım və fasiq adlandırmışdır. Həmçinin onların hidayət olmayacağını da bəyan etmişdir. Çünki onlar Allahı unutmuşdurlar.[19] (əslində bundan istifadə olunub)