Ətraflı axtarış
Baxanların
6588
İnternetə qoyma tarixi: 2009/11/01
Sualın xülasəsi
İnsanın təkamülü ixtiyar yoluyla və ixtiyari əməllərdən başqa yolla ələ gəlmir?
Sual
İslamai ayələrdən və rəvayətlərdən istifadə olur ki, insanın təkümülü ixtiyar və ixtiyari əməllərdən başqa yolla ələ gəlmir. Bunun mənası olur ki, insanın təkamülü ixtiyar yolundan (ذاتا" و فی حد ذاته) qeyri bir işlə mümkün deyil? Əgər belədirsə, onun fəlsəfi cəhətdən qeyri mümkün olmasının dəlili nədir? Məsələn Əgər fərz etsək Allah insan da başqa məxluqat kimi ixtiyarsız kəmala yetişsə, bu təkamülün nə iradı ola bilər? Zəhmət olmasa fəlsəfi cəhətdən cavab verin.
Qısa cavab

Fəlsəfi cəhətdən varıqların təkamülü seyri ən aşağı həddən ən ali dərəcəyə yetişənə qədər, həmişə belədir ki, aşağı dərəcəyə tənəzzül edib, vücud kamalatı yuxarı dərəcədə olur. Bu yuxarı dərəcədə öz kamillik dərəcələrinə sahib olur. Bu silsilənin bir tərəfində mütləq vücud qərar tapıbdır ki, ümumi həddə bütün kamalata sahibdir. O cümlədən kamalatdan biri iradə və ixtiyar sifətidir ki, varlığın bütün dərəcələrində hər varlığın zərfiyyəti həddində tənəzzül tapıbdır. Bu nəzərdən iradə və ixtiyarın müxtəlif növləri onun müxtəlif dərəcələrində bütün varlıqların zatında və bütün dərəcələrdə, Allahın iradəsi məxluqun varlığı yoluyla sadir olur.

Buna əsasən bu sualın əsası ki, nə iradı var insanda digər varlıqlar kimi iradə olmadan təkamül etsin, fəlsəfi cəhətdən səhv ön fərziyyələr əsasında qurulubdur. Məcburi təkamülün qeyri mümkün olmasının dəlili budur ki, iradə və ixtiyar zatı olsa, bunun təsəvvürü ki, varlıq məcburi şəkildə təkamülə yetişir mənası budur ki, vücudi təkamülü əsnasında ixtiyarda təkamüli olmur. Bir halda ki, bu iki iş birdir və bir- birinin eynidir. İnsan haqqında da ki, ixtiyarın ən yüksək həddinə məxsusdur. Allahın

Xəlifəlik məqamı onun həmin ixtiyar məqamıdır ki, onun bütün məxluqlara üstün olmasına səbəb olubdur. Onun insandan alınması həqiqətdə həmin məqamın və dərəcənin alınması deməkdir. Bu da hədəfin və qərəzin ziddi hesablanır.

Başqa sözlə desək heç bir təkamül yoxdur məgər o təkamül varlığın dərəcələrində olsun və varlığın dərəcələrində olan təkamül, ixtiyar dərəcələrində olan təkamülün özüdür. Ariflər onu eşq adlandırıblar ki, Allahın əmanətidir və ixtiyarın əsl zatı hesablanır. Allah xəlifəliyi ki, insan təkümülünün zirvəsidir həqiqətdə İlahi eşqdə fani olmaq və Allahda (bəqa billah) qalmaqdır. Bu zatən ixtiyarın ən ali dərəcəsini tələb edir.

Ətreaflı cavab

İnsan təkamülündə ixtiyarın zəruri olması haqqında olunan sual, fəlsəfi olub və fəlsəfi cavablandırılmaqdan əvvəl, kəlami bir şübhədir ki, kəlami mövzulardan qaynaqlanıbdır. Amma əgər fəlsəfi baxışla bu məsələnin dərinliyinə getsək təkamül mövzuları haqqında gərək varlıq dərəcələrində ixtiyar və Allahın ədaləti haqqında düşünməliyik.

Mütaliə fəlsəfəsi və nəzəri irfan bu mövzu haqqında bir sıra mətləblər ixtiyarımızda qoyur. Bu mətləblər bir çox qaranlıqları və sualları cavablandırır. Çox vaxt varlıq aləminə nisbət dərin düşünəndə şübhələr öz- özünə həll olur.

Fəlsəfi cəhətdən təkamüldə ixtiyarın və iradənin yerini bəyan etmək üçün giriş etmək lazımdır. Giriş budur ki, təkamül yolunda varlıq hərəkəti maddi mərhələdən ayrılmaqdan başlanıb Allahın xəlifəlik məqamına yetişənə qədər davam edir ki, varlıq aləminin sonu və hədəfi hesablanır.

Təkamülün və vücudun hər dərəcəsi ən aşağı həddən ali dərəcələrə qədər əlaqəli vücuddan bir dərəcəyə sahibdir. Bu onun Həqq Taala dərəcəsinə yaxınlığını göstərir. Hər bir dərəcə öz kamalatına sahibdir. Ən aşağı dərəcədə yüksək kamalata sahibdir amma tənəzzül olunmuş həddədir. Beləliklə hər bir varlıqda onun varlıq şiddətinə əsasən müxtəlif varlıq kamalatı vardır. Hər dərəcədə tənəzzül tapmış kamallar onun qabiliyyəti həddə aşkar olur.

Bu varlıq kamalatından biri həmin iradə və ixtiyar sifətidir və hər bir dərəcədə ondan xüsusi bir hədd zahir olur.

Ariflər bəzən bu ümumi məfhumdan ki, bütün xilqətdə var, eşq adlandırıblar.

Quranda da məxluqların təsbihi və cəzası təbiri olubdur.

Bu nəzərə əsasən heç bir varlıq hətta camadat və otlar bu qaydadan müstəsna deyillər.

Necə ki, Molla Hadi Səbzvari varlıq aləmində ixtiyar dərəcələrinin olması aləmində ixtiyar dərəcələrinin olması haqqında belə yazıbdır: "Bütün əşyalar ixtiyarlı qadirin zahir etdikləridirlər buna görə hamı ixtiyarlıdır, hətta camadat öz zərfiyyətinə görə. Nəticədə bəndə ixtiyarlı (muxtar) qadirin zühurudur bu yolla onda qüdrət və ixtiyar var".[1]

Buna əsasən o zaman ki, iradə sifətin bəlkə ixtiyari vücudun zatında və onun dərəcələrində tapırıq və onu vücudun zatı bilirik. Görəcəyik ki, fəlsəfi cəhətdən bir varlığın iradəsi və ixtiyarı olmadan təkamül təsəvvürü mümkün deyil. Bunun təsəvvürü ki, varlıq məcburi şəkildə təkamülə yetişir, mənası budur ki, vücudu təkamül əsnasında ixtiyarda təkamülü olmur.

Bir halda ki, bu iki iş birdir və bir- birinin eynidir. İnsan haqqında ki, ixtiyarın ən yüksək həddinə məxsusdur, Allahın xəlifəlik məqamı onun həmin ixtiyar məqamıdır ki, onun bütün məxluqlara üstün olmasına səbəb olubdur.

Onun insandan alınması həqiqətdə həmin məqamın və dərəcənin alınması deməkdir. Bu da hədəfin və qərəzin ziddi hesablanır.

Başqa sözlə desək ixtiyar varlığın hər bir dərəcəsində ikinci dərəcəli iş deyil bəlkə o dərəcənin zatının bir hissəsi hesablanır. Buna əsasən onu vücudun zatından ayırlaq mümkün deyil.

Fəlsəfi cəhətdən varlıq aləmində ki, onun müxtəlif dərəcələrində agahlıq və şüur var, əsasən cəbr hakim deyil ki, insan təkcə ondan istisna olmuş olsun. bəlkə əksinə nə təkcə insan dünyanın bütün məxluqları təfviz olmadan ixtiyar qaydasına şamildirlər. Amma insan Allah xəlifəliyinə lazım xüsusi həddə ixtiyardan bəhrələnibdir. Buna İlahi əmanətdə deyilir.

Bu məqam insanın əsl məqamıdır və bu məqama görə dünyanın bütün məxluqatına üstün olubdur. Necə ki, Qurani kərimdə buyurur:

«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا»[2]

Bir əmanəti göylərə yerə və dağlara təqdim etdik, ama onu götürməkdən boyun qaçırtdılar və ondan qorxurlar və insan onu götürdü və o zalim və nadandır".

Buna əsasən təkümül ümumi şəkildə və Allah vilayətinə və xilafətinə nayil olmaq xüsusi şəkildə insan haqqında, ixtiyar olmadan əqli cəhətdən qeyri- mümkün hesablanır. Bu cəhətdən əvvəldən Allahın iradəsi ali feyzlə məxluqata nisbət baş veribdir. Amma məxluqatın zatı şəkildə tələbləri onların kamilliyinin zahir olmasına mane olubdur.

Hər nə bizim əndamımızın nasaz qamətindəndir.

Yoxsa sənin təşrifin kiminsə başı üzərindən əskiy deyil.

Deyilənlərdən aydın oldu ki, varlıqda olan təkamül ixtiyarda olan təkamülün eynidir.

Onun ali dərəcəsi də Allah xəlifəsi omaqdır. Varlıqda ali dərəcə ixtiyar da ali dərəcəni tələb edir. İrfanıi nəzərdən də xəlifəliyi öz zatında bu mənayadır ki, insan nəhayətdə Allah eşqində fani olur və Allahla qalır.

Bu ən uca eşq dərəcələrinin tələbidir. Eşqdə ixtiyarın zatıdır. Buna əsasən insan təkümülünün nəhayətin təsəvvür etmək ki, Allahçı olmaq iradəsinin aynasıdır. Eşq gövhəri olmadan zatən qeyri mümkündür və eşqin məcburluqla arası yoxdur, bəlkə eşq ixtiyarın əsl gövhəridir.[3]

 


[1] - Qədrdan qara mülki, Məhəmməd Hüseyn, Cəbr və ixtiyara üçüncü baxış, səh 159, nəql olunub, Səbzvari, Molla Hadi, Əsrarül- hökm, səh 113.

[2] - Əhzab surəsi, ayə 72.

[3] - bu mövzuda artıq axtarış üçün əlaqəli mövzularda fəlsəfi və irfani cəhətdən "Əmrun beynəl- əmreynə" habelə bərzəx aləmində iradə, ixtiyar və vücudun dərəcələrinə müraciət edin.

 

Başqa dillərdə Q tərcümələr
Baxışlarınız
şərh sayı 0
Dəyəri daxil edin
misal : Yourname@YourDomane.ext
Dəyəri daxil edin
Dəyəri daxil edin

Mövzui təbəqələşdirmə

Təsadüfi suallar

  • Вилајәти-фәгиһин шәраити нәдир?
    7847 Nizamlar hüquq və əhkam 2010/02/06
    Исламда рәһбәрлијин әсаслары бунлардан ибарәтдир: фәгиһлик, әдаләт вә ислам ҹәмијјәтини идарә етмәк гүдрәти. Иран Ислам Республикаснын конститусијасынын 109-ҹу маддәсиндә бу үч шәртә ишарә олунуб.Рәһбәрин шәраит вә сифәтләри:
  • Müsəlmanların tarixi nə vaxtdan başlanmışdır?
    6591 تاريخ کلام 2012/04/09
    Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-in besətindən sonra, habelə islamın coğrafi sərhədləri Ərəbistan yarımadasının bir hissəsində olduğu zaman və müsəlmanların əlaqələrinin cüzi və mühüm ümumi hadisələrin az olduğuna görə bir müddət zamanı bilmək üçün tarixin başlanğıcının və hadisələrin baş vermə zamanının müqayisə olmaması heç bir problem yaratmırdı. İkinci ...
  • Quran və rəvayətlərdə həzrət Xızır (ə) barəsində bəhs olunmuşdurmu?
    24494 تاريخ بزرگان 2011/11/21
    Qurani- kərimdə bir başa olaraq həzrət Xəzər (ə)- ın adı gəlməmişdir bəlkə bu ünvanla: " عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً" [i] ki, onun elm və bəndəlik məqamını açıqlayır və Musa ibni İmranın müəllimi olaraq ondan yad edilmişdir. Bir çox rəvayətlərdə böyük ...
  • Tükümün tökülməsinə görə, yapşqanla başıma parik qoymağa məcbur olmuşam. Mənim dəstəmaz və qüslümün hökmü nədir?
    5355 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/03/11
    Həzrət Ayətullah əl- uzma Hadəvi Tehrani (damət bərəkatuh)- nin cavabı belədir: Əkilmiş tük, təbii inkişaf edən olsa və bədənin hissəsi sayılsa, şəxsin tük, təbii və inkişaf edən olsa və bədənin hissəsi sayılsa, şəxsin tükü hökmündədir. Əkilmiş tük, inkişafsız təbii ya süni liflər ...
  • Qədr gecəsində oyaq qalmağın fəlsəfəsi nədən ibarətdir?
    6633 شهادت امام علی ع 2014/05/18
    Qədr gecəsi, Qurani-Kərimdə məqamına təkid olunmuş ən mühüm zamanlardan biridir və bu gecənin mənəvi məqamı haqqında çox hədislər vardır. Qədr surəsində belə bir xüsusi məqamın səbəbinə o cümlədən, Quranın[1] və mələklərin[2] nazil olması işarə olunur. Quran-Kərimdə bu gecə başdan-başa mənəviyyətlə dolu ...
  • “Аллаһын илк јаратдығы әглдир” – сөзүнүн мәнасы нәдир?
    7127 İslam fəlsəfəsi 2010/10/13
    Фәлсәфи терминолоҝијада әгл (шәриәт вә Гуранда дејилән мәләк дә адландырмаг олар) елә бир субстансијадыр (ҝөвһәрдир) ки, һәм затән (өзлүјүндә) вә һәм дә фелән (ишдә)  мүҹәррәддир. Јәни, затән мадди олмајыб, ишләрини һәјата кечирмәкдә бәдән кими мадди аләтә еһтиајҹы јохдур. Әлбәттә бу там мүҹәррәд варлығы ...
  • Əgər behişt nemətləri yorucu və bezdirici deyilsə, onda behişt əhli bir ləzzətdən necə əl çəkərək başqası ilə məşğul olurlar?
    5630 Qədim kəlam 2012/06/23
    Belə nəzərə çarpır ki, bu sualın mənşəyi bir növ bu dünyanın xüsusiyyətlərini axirət məsələləri ilə müqayisə etmək və dünyanın nöqsan, eyib, xəstəlik, ölüm, süstlük, xoşagəlməz hadisələr və s. xüsusiyyətlərini meyar qərar verməkdir, halbuki Quran və rəvayətlərə əsasən axirət aləminin xüsusiyyətləri bu dünya ilə uyğun gəlmir.
  • Fiqhi hökmlərin fəlsəfəsi haqqında sual etmək olarmı?
    7648 Əhkam və hüquq fəlsəfəsi 2015/08/01
    Bu sualın cavabı aşağadakı mövzuda cavablınır; 1.İlahi hökmlərin həmişə məsləhətlər və fəsadları nəzərə almaqla olduğuna görə heç vaxt hansısa hökm heç bir səbəb olmadan halal və ya haram və vacib ola bilməz. Heç də belə deiyl ki, ilahi hökmlər heç bir meyar və hikmət olmadan bəşəriyyətə gəlmiş ...
  • Rəvayət vardır ki, Allah- Taala Fatimənin paklığına xatir onun övladlarını cəhənnəmə aparmaz. Xahiş edirik onu təhlil edin.
    6043 Hədis elmləri 2012/01/08
    Bu rəvayət şiə və Əhli- sünnə kitablarında vardır və onu nəql edən ravilərin və mənbələrin çoxluğu ona etimad etməyə dəlildir.Amma bu qeyri- müəyyənlik həmişə olubdur ki, bu hədisin genişliyi və əhatə dairəsi hara kimidir? Başqa rəvayətlərə əsasən bu nəticəyə gəlmək olar ki, ancaq həzrət Zəhranın (s.ə.) vasitəsiz övladları o ...
  • Kimlər cənnətə daxil olacaq?
    12008 Qədim kəlam 2011/02/14
    Bir çox Quan ayələrində tədqiqat aparıldığı zaman, bu nəticəni əldə etmək olur ki, cənnət Allahın insanlara verdiyi bir vədədir. Cənnət o insanlara nəsib olur ki, "müttəqi" "mömin" Allahın və onun rəsulunun göstərişlərini tamamlaya yerinə yetirsin. Bu cür insan səadətə çatmış və xoşbəxt insandır. Allahın və həzrət rəsul əkrəmin ...

Ən çox baxılanlar

  • Oğlan və qızın arasında dügzün cinsi əlaqə necə olmalıdır?
    163757 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/05/31
    Qısa cavab: İslam dininin nəzərinə əsasən qadın və kişi bir- birlərini təkmilləşdirən varlıqdırlar. Allah- Taala bunları elə yaratmışdır ki, bu iki məxluq bir- birlərinin aramlıqlarını bərpa edirlər. həmçinin bununla yanaşı bir- birlərinin bütün cinsi istəklərini təmin etsinlər. İslam dini bu ehtiyacların halal yolla ödənməsi üçün ailə qurmağı (müvəqqəti ...
  • Hacət və diləklərimizə çatmaq üçün ən tez qəbul olunan dua hansıdır?
    158583 Əməli əxlaq 2011/06/28
    Baxmayaraq ki, bir çox dualar İmamlardan hacətlərin qəbul olması üçün rəvayət olunmuşdur ki, onların mətnini burada gətirmək mümkün deyildir. Bunun üçün də onlardan bir neçəsi ki, daha çox əhəmiyyət daşıyır adlarına işarə edirik. Təvəssül duası. Fərəc duası. ...
  • Şiələrin namazı əliaçıq və əhli- sünnənin əlibağlı qılmasının səbəbi nədir?
    118631 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/01/02
    On iki İmama (ə) inanan insanlar Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) sünnəsinə əməl etsinlər deyə, namazı əliaçıq qılırlar. Onların bu şəkildə namaz qılmasına əsas verən çoxlu sayda rəvayətlər vardır. Həmin rəvayətlərdə Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) namaz qılarkən əlləri açıq və yan tərəflərə bitişik şəkildə olduğu göstərilir. ...
  • Aya kişinin ixtiyarı vardır ki, istədiyi halda qadının hər hansı bir yerindən istifadə etsin, əgər güc vasitəsiylə olsa belə?
    111664 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/04/14
    Səlamun ələykum. Aşağıdakı cavablar müctəhidlərin dəftərxanalarından verimişdir: Həzrət Ayətullah Xamineinin dəftərxanası: Cavab 1 və 2. Qadının tamam olaraq kişini razı salması, o demək deyildir ki, kişi əxlaqa uyğun olmayan, çox məkruh və yaxud bir iş görə ki, qadının əziyyət olmasına səbəb olsun. Qadının tamam şəkildə ərini razı salması o deməkdir ...
  • Həyat yoldaşının öz razılığı ilə onunla arxadan əlaqədə olmağın hökmü nədir?
    104931 Nizamlar hüquq və əhkam 2015/06/29
    Möhtərəm mərcə təqlid alimləri buyurublar: “həyat yoldaşı ilə arxadan əlaqədə olmağın çox şiddətli kərahəti var”[1] Kərahət də bu mənadədər ki, bu əməl Allah dərgahında bəyənilməz bir əməldir. Amma, bu iş görülməsə daha yaxşıdır. Lakin, bu əməli edənə heç bir günah yazılmır. Diqqət etmək lazımdır ...
  • Qadın kişinin cinsi əlaqə istəyini rədd edə bilmərmi?
    92425 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/09/01
    Əziz islam Peyğəmbərinin (s) və Əhli- beytin (ə) hədis və rəvayətlərində qadın və kişinin yaxınlığı barəsində mətləblər budur ki, onlar bir- birlərinin haqqlarına riayət etməlidirlər.[1] Bu hüquqlar yaxınlıq etmənin iki tərəfini göstərir. Bir rəvayətdə kişiyə belə deyilir: “Müstəhəbdir ki, kişi yaxınlığı rahatlıq, fasilə və ...
  • Qızdırma xəstəliynə görə oxunan dua var?
    54038 Hədis elmləri 2014/05/20
    Dua mənbələrində Nur duası adı ilə belə bir dua nəql olunur və bu dua qızdırma xəstəliyinin sağamasında çox təsirlidir. Duanın mətni budur: (tər.) “Nur verən Allahın adı ilə; nur verən Allahın adı ilə ki, nur verir; Nurda olan Nur Allahın adı ilə, hər şeyin təqdir və ölçüsünü ...
  • Salam "Əmmən yucibul- muztər" امّن یجیب المضطرّ duası harada gəlibdir?
    48841 Əməli əxlaq 2012/09/10
    "Əmmən yucibul- muztərrə iza dəahu və yəkşifus- su" « أَمَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوء » cümləsi Quranda Nəml surəsinin 62- ci ayəsində gəlibdir. Buyurur: "Əli hər yerdən üzülüb darda qalan birisi ona dua etdiyi zaman onun duasını qəbul buyuran".
  • Müvəqqəti evlənməinin sözləri nədir?
    44789 Nizamlar hüquq və əhkam 2014/05/22
    Müvəqqəti əqdin (mütənin) oxunmasından ötrü bir neçə şərt lazımdır: 1.Müvəqqəti əqdin oxunması; bu mənada ki, müvəqqəti evlənmədə təkcə qadınla kişinin bu əmələ razı olmaları kifayət etməz. Əqdin oxunması xüsusi kəlmələrlə bu əməlin inşa olunmasının niyyəti ilə oxunmalıdır. 2.Ehtiyat vacib budur ki, ərəb dilində düzgün qaydada oxunmalıdır. Əgər ...
  • Hansı yolla göz dəymənin (nəzərin) qarşısı alınır?
    44212 Təfsir 2011/11/03
    Göz dəymə insanın nəfsində olan qəsirdən irəli gəlir və bunun üçün də ağıl dərk edən bir dəlil yoxdur. Bəlkə çox hadisələr vardır ki, göz dəyməylə baş vermişdir. Mərhum Şeyx Abbas Qumi göz dəymənin uzaq olması üçün qələm surəsinin 51- ci ayəsini sifariş etmişdir. Bu ayənin nazil olmasını nəzərə ...