Dövrün xəlifələri Əli (əleyhis-salam)-ı xilafətdən uzaqlaşdırdılar, o həzrət, Əbu Bəkr, Ömər və Osmanın xilafəti dövründə evdə xanəneşin oldu. Lakin olar zəruri ehtiyac duyduqları zaman o həzrətlə məşvərət edirdilər. İmam Əli də belə hallarda nəinki İslam və müsəlmanların məsləhəti əsasında, hətta bütün bəşər cəmiyyətlərinin, xüsusilə müstəzəflərin və məzlumların mənafeyi və məsləhətinə uyğun olaraq öz nəzərini elan edirdi.

Bəzi müharibələrdə, o cümlədən İran və Roma ilə aparılan müharibədə onlar Əli (əleyhis-salam)-dan məşvərət istədilər. Əlbəttə, həzrətin özü müharibədə iştirak etməmişdi.

Məsələn, İranın fəthində qeyd olunur ki, Ömər ibni Xəttab iranlı qüvvələrinin böyük bir qrupunun hücum üçün hazırlaşdığını başa düşəndə məscidə gəldi və hamını dəvət edərək onlardan nəzər istədi. Təlhə dedi: – Sən özün müharibə cəbhəsinə get ki, səni orada görməklə müsəlmanların ruhiyyələri güclənsin və canfəşanlıqla müharibə etsinlər!

Osman dedi: – Şam, Yəmən, Mədinə və Məkkə əhalisinin hamısını hərəkət etdir və müharibə cəbhəsinə get ki, müsəlmanlar səni öz aralarında görsünlər, bu qədər qüvvə ilə meydana gəldiyini görməklə ruhiyyələri güclənsin.

Osman bunu deyib oturdu, ondan sonra heç kəs ayağa qalxmadı. Ömər ibni Xəttab yenidən dedi: – Ey müsəlmanlar! Nəzər verin!

Həzrət Əli (əleyhis-salam) buyurdu: –Şam əhalisini cəbhəyə göndərməyin düzgün deyildir. Çünki belə olan halda romalılar qərbdən hücuma keçərək onların arvad-uşaqlarını qılıncdan keçirər. Yəmən əhalisini də hərəkət etdirmə, çünki Həbəşistan oradan hücum edərək Yəmən əhalisini kütləvi şəkildə qırar, qarət edər. Əgər Məkkə-Mədinə əhalisini şəhərdən çıxartsan, ətrafdakı çöl ərəbləri hücuma keçərək bu iki şəhəri işğal və qarət edər. Sən özün də getmə; əksinə Bəsrəyə məktub yaz və onlardan bir çoxunu müsəlmanların köməyinə göndər.

Ömər ibni Xəttab bu nəzəri bəyənərək dedi: – Düzgün nəzər budur və ona uyğun əməl etməliyəm![1]

Həzrət Əli (əleyhis-salam) da öz sözlərində Ömərə bu mühüm məsələni başa salmaq istəyir ki, biz Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in dövründə qoşunun sayının çoxluğu ilə müharibə etmirdik; əksinə biz Allahdan kömək istəyirdik. Sən də müsəlmanların qüvvəsinin az olmasından qorxu hissi keçirməməlisən.

O həzrət özünün bu aqilanə tədbiri ilə həm Şam, Yəmən, Məkkə və Mədinə müsəlmanlarını təhlükədən xilas etdi, həm də İran əhalisini qırğından qurtardı. Çünki əgər romalılar hücum etsəydi, müsəlmanların arvad-uşaqlarını qətlə yetirəcəkdilər. Əgər Həbəşistan hücuma keçsəydi, yəmənlilərin ailələri qətlə yetiriləcəkdi. Əgər Mədinə və Məkkənin ətrafında olan ərəblər hücuma keçsəydi, şəhərdə qalan əhalinin hamısını qətlə yetirəcəkdilər. Digər tərəfdən, əgər İrana doğru bu qədər döyüşçü göndərsəydilər, bircə Allah bilirdi ki, İran əhalisinin başına necə bəlalar gələrdi. Çünki bu zaman İran hökuməti (axırıncı sasani şahı olan üçüncü Yezdəgerdin dövründə) həddindən artıq zəifləmişdi və dağılma ərəfəsində idi.[2] Müsəlmanlar az bir qüvvə ilə onu məhv edə bilərdilər. Müsəlman qüvvələrindən az bir qrupu da onu aradan apara bilərdi. Əgər İran cəbhəsindəki qüvvələrin yerinə on qat artıqlaması ilə qüvvə gəlsəydi iranlıların tələfatı bir neçə qat artıq olacaqdı.

Buna əsasən, Əli (əleyhis-salam) bütün dünya əhalisi üçün, hətta qeyri-müsəlman və kafirlər üçün belə, xeyirxah və ürəyi yananlıq göstərən məsum imam ünvanı ilə elə bir iş gördü ki, bu müharibə ən az tələfatla və ən az təhlükə ilə sona çatdı.

Qeyd olunanlardan məlum olur ki, müsəlmanların hücumu zamanı İran mədəniyyəti həqiqətdə dağılıb məhv olma ərəfəsində idi. İslamın gəlişi ilə bu mədəniyyət yenidən canlandı və öz həyatını davam etdirdi. Bu da İmam Əli (əleyhis-salam)-ın şəfqətli məşvərətləri və gözəl tədbiri olmadan mümkün deyildi.

Roma imperatorluğu da İslamın düşmənlərindən biri olduğuna görə Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in dövründə həmişə o həzrətin fikrini özünə məşğul etmişdi. Buna görə də yeddinci hicri ilində Peyğəmbər Cəfər ibni Əbi Talibin rəhbərliyi ilə bir ordu bölməsini romalılarla müharibəyə göndərmişdi. Bu müharibədə Cəfər bir dəstə müsəlmanla şəhadətə çatmışdı.

Hicrətin 9-cu ilində Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) təchizatlı bir ordu ilə Təbuka doğru hərəkət etdi, lakin Roma ordusu ilə çarpışma baş vermədən Mədinəyə qayıtdı. O həzrət şərif ömrünün axır günlərində Üsamənin rəhbərliyi ilə bir ordunu məmur etmişdi ki, romalılarla müharibəyə getsin. İslam ordusu hərəkət etməzdən qabaq Peyğəmbər dünyadan getdi və bu məmuriyyət yarımçıq qaldı.

Əbu Bəkr Mədinədə öz hakimiyyətini möhkəmlətdikdən sonra bu barədə  səhabələrlə məşvərət etdi. Onlar müxtəlif nəzərlər verdilər və xəlifə onları qəbul etmədi. Nəhayət bu barədə Əli (əleyhis-salam)-la məşvərət etdi. Həzrət Əli onu Peyğəmbərin göstərişinin icrasına təşviq edərək müjdə verdi ki, romalılarla müharibədə qələbə qazanacaqlar. Xəlifə həzrət Əlinin təşviqindən xoşhal olub dedi: “Gözəl fal vurdun (müjdə verdin)  və bizə gözəl müjdə verdin!”[3]

Beytul-Müqəddəsin fəthində də ikinci xəlifə İmam ilə məşvərət edən zaman həzrət onu bu müharibəyə təşviq etmişdi.[4]

Sair müharibələrdə və qoşun yeridilməsi zamanı əgər o həzrətlə məşvərət edilsəydi, tam dərrakə və düşüncə ilə məsələnin bütün yönlərini araşdırır, islamın və müsəlmanların, hətta gələcək nəsillərin belə, məsləhətini nəzərə almaqla rəy verirdi. Misal üçün, İslam qüvvələrinin İraq ərazilərinə irəliləməsi zamanı bir dəstə adam Ömərə təklif etdi ki, bu məhsuldar əraziləri müsəlmanların arasında bölüşdürsün və onların şəxsi əmlakı etsin. Ömər  bu məsələ barəsində imam Əli (əleyhis-salam)-la məşvərət etdikdə həzrət buyurdu: “Bu ərazilərin hazırkı müsəlman nəsli arasında bölüşdürülməsinin gələcək nəsillər üçün heç bir faydası yoxdur.”[5]

Bu barədə bir neçə məsələni xatırlatmaq yerinə düşərdi:

1. İslam ideologiyasına, qayda-qanunlarına, bu dinin möhtəvasına diqqət yetirməklə (onda cihad, müdafiə, əmr be məruf, nəhy əz münkər, ədalət, məzlumlara kömək, zalımların zülmünü dəf etmək və s. vardır), eləcə də məsum imamların və Peyğəmbərin adət-ənənəsini və davranışını mülahizə etməklə belə nəticəyə çatmaq olar ki, islamın yayılması, tərəqqi yolu üzərindəki maneələrin aradan qaldırılması üçün aparılan müdafiə cihadı müəyyən mənada, özü də müəyyən qayda-qanunlar çərçivəsində qəbul olunur. İslamın qəbul etdiyi müharibələr ölkə sərhədinin genişləndirilməsi və padşahların fəthləri qəbilindən deyil, əksinə zülm altında olan insanları xilas etmək üçün azadlıq mübarizəsi sayılır. Peyğəmbəri-Əkrəmin şuarı “xilaskarlıq, azadlıq və bəşəriyyətin azadlığı” idi (“La ilahə illəllah” deyin, xilas olun). O həzrət daim çalışırdı ki, camaatı mədəni-maarif tədbirləri ilə düz yola hidayət etsin. Peyğəmbərin apardığı müharibələr yalnız maneələrin aradan qaldırılması məqsədi güdürdü. Düşmənləri o həzrətin qurucu fəaliyyətləri yolu üzərində çoxlu maneələr icad edirdilər. Əgər o, öz yolu üzərində mövcud olan maneələri aradan qaldırmasaydı, özünün yüksək hədəflərinə nail ola bilməzdi. Bu hədəflər bütün bəşəriyyətin azadlığı və hidayətindən ibarətdir. Peyğəmbər məcbur qalaraq cihad və müdafiə strategiyasından istifadə edirdi ki, insanların ruhi inkişafı, mənəvi təkamülü yolu üzərində mövcud olan maneələr aradan qaldırılsın, insanlar səadətə və xilaskarlığa nail olsunlar. Həqiqətdə İslam yalnız üç halda hərbi qüdrətdən istifadə etməyə icazə verir:

1. Şirk və bütpərəstliyin əsər-əlamətlərinin və tör-töküntülərinin məhv edilməsi üçün;

Çünki İslam nəzərindən şirk və bütpərəstlik inhiraf, ruhi xəstəlik və xurafatdır. Buna görə də Peyğəmbər ilk növbədə tövhidə dəvət yolu üzərində olan bütpərəstliyi aradan qaldırır, onlar müqavimət göstərdiyi halda zor və güc işlədirdi.

2. Düşmənlərin məkrli planlarını məhv etmək üçün;

İslam müsəlmanlara hücum edərək onları məhv etmək fikrində onların əleyhinə hərbi qüvvə yeritməklə cihad etmək göstərişi verir.

3. Təbliğdə azadlıq məqsədi.

Çünki hər bir ayının tam azad və məntiqi şəkildə özünü təqdim etməyə haqqı vardır ki, müəyyən şəxslər bu işə mane olarsa, zor və güc işlətməklə öz haqqını əldə etsin.

Əlbəttə, bu üç məqamın hamısını insanların kamla tərəqqi və inkişafını müdafiə çərçivəsində qərar vermək olar.[6]

Həzrət Əli (əleyhis-salam)-ın məşvərət xarakterli nəzəri barəsində bəyan olunanlara diqqət yetirməklə xəlifələrin dövründə baş verən fəthlərin yüz faiz və tam mənada İslam qanunları tərəfindən qeydsiz-şərtsiz şəkildə dəstəklənməsini demək olmaz. Habelə, Həzrət Əli (əleyhis-salam)-ın da xəlifələrin tərəfindən baş verən işlərin hamısı ilə birlikdə bu fəthlərlə müvafiq olmasını demək olmaz. Yəni əgər Peyğəmbər sağ olsaydı, yaxud Həzrət Əli Peyğəmbərdən sonra xilafətə çatsaydı, qəti olaraq bu fəthlər baş verdiyi surətdə baş verməyəcəkdi.

Başqa sözlə desək, Əli (əleyhis-salam)-ın hakimiyyətdə olmaması nəticəsində İslam sərhədlərini heç bir proqram olmadan genişləndirmək çoxlu inhirafa və əyintiyə səbəb olmuşdu ki, qəti şəkildə həzrət Əli (əleyhis-salam)-ın proqramları ilə müvafiq deyildi. Burada bu inhiraflardan bəzilərini qeyd edirik və müfəssəl bəhsi başqa bir vaxta həvalə edirik:

a) Cəmiyyətdə bir təbəqə vücuda gəlmişdi ki, İslama maraq göstərir, bu dinə qəlbən iman gətirib inanırdılar. Amma islamın yalnız zahirini tanıyırdılar və onun ruhu və məğzi ilə tanış deyildilər. Onlar nə qədər çalışsaydılar da, misal üçün, yalnız namaza təkid edirdilər, nə mərifət əldə edir, nə də İslamın əsil hədəfləri ilə tanış olurdular.

b) İslami ədalətdən uzaqlaşmaq və ayrı-seçkiliyin rəvac verilməsi.

Misal üçün, qeyri-ərəblər (onlara məvali deyilirdi) İraqda ikinci dərəcəli vətəndaş kimi tanınırdı. Buna görə də ilk əvvəldən çox ağır və məşəqqətli işlərə göndərilirdi, o cümlədən, bazarın tənzim edilməsi, bina tikilməsi, yollarının təmir edilməsi və s. onlara həvalə edilirdi.

İkinci xəlifənin dövründə əcəmləri Peyğəmbər şəhərinə (Mədinəyə) buraxmırdılar. Bu iş onların zahirdə ərəblərlə qaynayıb-qarışmasının və iranlıların İslam mərkəzinə nüfuz etməsinin qarşısını almaq üçün baş verirdi.

İbni Cərih yazır: İkinci xəlifə təvafda gördü ki, iki nəfər fars dilində danışır. Onlara dedi: “Ərəbcə danışın! Çünki bir kəs fars dilini öyrənərsə mürüvvəti aradan gedər!” Xəlifənin qoyduğu bu qanun əsasında ərəblərə icazə verilirdi ki, əcəmlərdən arvad alsınlar, lakin onlara ərəb qızı vermirdilər.

Bu üslubun ardınca əməvilərin dövründə xəlifələrin əcəm arvadlarından olan övladlarının xilafətə keçmək haqqı yox idi. Dövrün xəlifəsi Həccac İraqda demişdi: “Heç bir əcəm Kufədə imam camaat olmamalıdır!” O hətta məvalini zorla müharibə meydanına göndərirdi. Yaxud məvali adətən müharibələrdə iştirak edirdilər Qənimətləri bölüşdürən zaman onlar ərəblərdən az pay alırdılar. Daha qüssəli məsələ budur ki, beytul-maldan hədiyyə ünvanı ilə camaata verilən şeylərdə məvalinin heç bir payı yox idi.[7]

Əlbəttə, bu məsələ nəticəsində müsəlmanlar həqiqi İslamdan aralanmağa başladı. Onlar güman edirdilər ki, İslam onların gördüyü və eşitdiklərindən ibarətdir.

Buna görə də fəthlərdən sonra fəth olunmuş ölkələrdə qiyamlar başlandı. Buna görə də Əli (əleyhis-salam) məcbur olaraq bir ordunu Qəzvinə, iki ordunu Xorasana göndərdi və Xorasan şəhərləri, o cümlədən Nişapur yenidən fəth olundu.[8]

Son məsələ budur ki, Həzrət Əli (əleyhis-salam)-ın qısa müddətli xilafəti dövründə əsas və ümdə hədəfi Peyğəmbərdən sonra o həzrətin ümmətində baş verən inhirafları və əyintiləri düzəltmək idi.