Ətraflı axtarış
Baxanların
10086
İnternetə qoyma tarixi: 2012/01/16
Sualın xülasəsi
Nə üçün Peyğəmbər və imamlar, özləri hədis kitabı yazmamışdırlar?
Sual
Hədis kitablarında bir çox bir- birinin əksinə olan hədislər müşahidə edirik. Bəs nə üçün peyğəmbər və imamlar hədis kitabı yazmamışdırlar. Nə üçün Quranı təfsir etməmişlər? Başqa yazışılardan kitablar qalmamışdır ama İmamlardan bir kitab qalmamışdır?
Qısa cavab

İslam Peyğəmbəri Allahın istəyi və bəzi məsləhətlər üzündən o dərs oxumamış və heç bir zaman müəllim yanına getməmiş və o cümlədən kitabda yazmamışdır. Allahın bu məsləhətinin də səbəbi tamami ilə məlumdur. O həzrətin Quran adlı kitabı əbədi möcüzədir və dərs oxuyub yazan bir şəxs üçün bir kitab gətirmək çətin vəmümkün olmayan bir iş deyil və yaxud ən azı bəziləri üçün bu şübhəni doğruldacaqdır ki, bəlkə bu kitab (Quran) öz düşüncələri və ya peyğəmbərin müəllimlərinin öyrətdikləridir. Məsum İmamlardan yalnız Həzrət Əli (ə) və İmam Səccad (ə)dan müxtəlif səbəblərə görə o cümlədən imamlıq vəzifəsi və cəmiyyətə rəhbərlik, o dövrə məxsus şərait, şagirdlərin olması və hədis yazanlar, heç bir kitab əlimizə çatmamışdır.

Ətreaflı cavab

Sizin sualı bir neçə nəzərdən təhlil etmək mümkündür:

1- İslam Peyğəmbərinə (s) nisbətdə: İslam peyğəmbəri (s) tamami ilə özünə məxsus bir dövürdə yaşayırdı. Allahın hikməti və istəyi ilə peyğəmbər dərs oxumayıb, müəllim yanına getməmişdi və heç bir kitab yazmamışdır. Allahın bu hikmətinin də illəti tamamı ilə məlumdur. O həzrətin Quran adlı kitabı əbədi bir möcüzədir və dərs oxuyub yazı yazan bir şəxs üçün kitab gətirmək çətin və mümkün olmayan bir iş deyil və yaxud ən azı bəzi insanlar üçün bu şübhə yaranacaqdır ki, bəlkə bu kitab (Quran) peyğəmbərin öz düşüncəsi və yaxud müəlliminin dedikləridir. Bunun üçündə Quranı kərim buyurur: Sən bu Qurandan əvvəl heç bir yazı və kitabı oxumayıb və yazmırdın və heç bir kitab yazmamışdın, lakin batil yolda olanlar (sənin peyğəmbərliyində) şübhə edərdilər.[1]

Bunun üçün də, doğrudur ki, hər birinsan üçün yazıb oxumaq kamillik hesab olunur, amma bəzən bir sıra şəraitlər meydana gəlir ki, yazmamaq və oxumamaq kamillik hesab olunur. Bu da Peyğəmbərlərə xsusi ilədə sonuncu peyğəmbərə şamil olur. Əgər bir dərs oxumuş alim və mütaliə və elmi olan bir filosof peyğəmbərlik iddiası etsə və bir kitabı səmavi kitab kimi qələmə versə, belə bir şəraitdə mümkündür şübhələr yaransın ki, aya bu kitab onun öz düşüncə və fikirləri deyil? Bəlkə də İslam düşmənləri üçün bəhanə əldə olmasın deyə, Həzrəti Məhəməd (s) peyğəmbərlikdən sonra belə birşey yazmamışdır.[2] Amma bütün elmləri vəhy vasitəsi ilə öyrənməmişdi.[3] Hafiz deyir:

Mənim gözlərim ki, məktəbə getməmiş yazı yazmamış

Bir qəmzə ilə yüz şagirdə məsələ öyrətdi.[4]

2- Amma nə üçün imamlar kitab yazmamışdırlar? Bu söz tamamı ilə düzgün deyil: Yəni İmam Əli (ə) əbul əimmə (imamların atası) adlanır, məşhur birkitab yazmışdır ki, məsum övladlarının dilində Əlinin kitabı kimi məruf olmuşdur.[5] İmam Səccad (ə) dan da yeni Səhifeyi Səccadiyyə kitabı əlimizə çatmışdır. Bəli! Bu gün Əlinin (ə) kitabı adlı bir kitab əlimizdə yoxur. Quran təfsiri barəsində də yenə imam Əli (ə) birinci şəxsdir ki, Quranı bir yerə toplayıb onun ayələrinin nazil olması barəsində və onun təfsirini yazmışdı, amma islamın ilk günlərində bəzi məsələlər üzündən və xəlifəsinin vasitəsi ilə və camaat tərəfindən qəbul olunmadı.[6]

Amma bu kitablardan başqa ki, Məsum İmamlar (ə) tərəfindən yazılmışdır, heç bir məlumat verilməmişdir, bunun da illətini bir neçə dəlil çərçivəsində açıqlamaq mümkündür:

1- 2- Cəmiyyətdə imam və rəhbərlik vəzifəsi. Hər bir vəzifə ki, İmamın öz əsrinə məxsus məsələlər onun öhdəsinə düşür o qədər geniş və ətraflıdır ki, onun qarşısında kitab yazmaq kiçik bir məsələdir. İmam müəllif və yazıçı deyil. O camaatın zahirdə və mənəvi baxımdan rəhbəridir. Onun vəzifəsi pak və mücahid insanları tərbiyə etməmişdir ki, İslam yolunda fəda olmağa hazır olsunlar. İmamın vəzifəsi İnsanların dünya və axirət işlərinə nəzarət etmək və onları öz yoluna salmaqdır. Baxmayaraq ki, mümkündür bu da mühüm işlərdən sayılsın, amma ümum insanların mühüm işlərindən ən mühümmünü həll edir. Bu cür işlərdə ən lazımlısını həyata keçirməkdə yol göstərir. Bəs bu zərurət və vaxtın olması nəzərə çarpır ki, yalnız İmam Əli (ə) İmam Səccad (ə) dan başqa imamlar üçün olmamışdır.

2- 2- O dövrə məxsus şəraitin olması. Bu dəlili iki cəhətdən araşdırmaq olar: Birinci: İnsanların diqqət və rəğbətinin olmaması. O dövrün insanları, hakimiyyətlərin həyata keçirdiyi şəraitlərə əsasən əhli beytə layiqincə meyl göstərmirdilər və bunun da əsl səbəbi imamların ev dustağı olmaları idi.Əlbəttə camaatın bu cür diqqətsizliyyi və əhli beytdən uzaq olmaları, imamların məqamını aşağı salmır və onun ziyanı əksinə olaraq camaata qayıdırdı. Amma hər halda bir nəzəriyyə və fikir və yaxud bir kitab ki, bu cür xüsusiyyət daşıyır cəmiyyətində buna hazır olmamasını tələb edir. İkinci: O zamana məxsus olan təqiyyə. Bu boğucu mühit, nəinki yalnız yazdıqları hər bir söz və məktuba nisbət bəlkə imamların səhabələrinin yazdıqları kitablara nisbətdə o cür idi. Həzrəti İmam Səccad (ə)ın səhabələrindən biri o həzrətə deyir: Bizim müəllimlərimiz İmam Sadiq (ə) və İmam Baqir (ə) da bir çox hədis rəvayət edib yazmışdırlar amma təqiyyə üzündən kitablarını gizlədib cəmiyyət arasında intişar etməmişdirlər. İndi bu kitablarla nə edək? Həzrət buyurdu: O kitablarda heç bir eyb yoxdur. Onları camaat arasında yayın.[7] Bunun üçün də məsum imamlar ələ qələm tutub və hətta bir məktub yazmaqdan belə (qalmışdı ki, kitab yazsınlar) çəkinirdilər, təqiyyə üzündən olmuşdur. Məsum imamların (ə) imamət dövrü Əməvi və əbbası hökuməti ilə üst- üstə düşmüşdür ki, həmişə imamları nəzarətdə saxlamışdırlar. Əlbəttə bu nəzarət müxtəlif dövrlərdə güclənmiş və zəifləmişdir. Amma onların hamısı təqiyyə daxilində həyatlarını sürmüşdürlər o cürki, İmam Baqir (ə) buyurur: Təqiyyə mənim və babalarımın dinidir.[8]

3- 2- Şagird və hədis yazanların olması. İmamların buyurduqlarını və hədislərini yazmaq onların səhabələrindən bir dəstənin öhdəsinə düşmüşdü ki, mühəddis və ya hədis alimi kimi məşhur olmuşdurlar. Bunun üçün də imamların hədisləri səhabənin səyi nəticəsində bizlər üçün qalmışdır. Və imamlar vasitəsi ilə kitabın yazılması ilə belə bu hədislər məhv olmamışdır. Bəli! Mümkündür deyilsin əgər imamlar (ə) özləri kitab yazsaydılar, onların arasında müxalifət olmazdımı? Əlbəttə ki, olmazdı. Çünki əgər imamlar kitab yazsaydılar, onların da kitabları səhabələrinin kitabları kimi təhrifçilərin əlindən amanda qalmazdı. Bəlkə daha çox səy edərdilər ki, onların kitablarında daha artiq dərəcədə təhrif etsinlər ki, səhabələrin kitablarında təhrif etmişdirlər. Əlbəttə insanları bu cür təhrif olunmuş kitablarla daha da yüksək səviyyədə yoldan çıxatmağa nail olurdular ki, imamlara nisbət verilmişdir. Çünki camaat və hətta hədis söyləyənlər bunu nəzərə alaraq ki, bu kitablar imamlara nisbət verilmişdir. Heç bir səhvə yol verilməyin barəsində ehtimal verməzdilər o cür ki, səhabənin kitablarını yenidən tədqiq üzündən onlarda olan çatışmamazlığı aradan qaldırırdılar. Bəs nəticə olaraq ki imamlar tərəfindən kitabların yazılmasının heç bir xeyri yoxdur və olmayacaqdır. Sonda bunu nəzərə çatdırmaq istəyirik ki, hədis kitablarında bir çox hədislərin bir- birinin əksinədir ünvanı ilə qeyd etdiniz düzgün deyildir. Bəli bəzi rərəvayətləri mütaliə etdikdə onların zahirdəki mənalarında bu qarşılığı hiss edirik amma butun bunlar İslam alimlərinin səyi nəticəsində həll olunur. Bizim hədislər tarix boyu imamlar və onların səhabələri tərəfindən tədqiq və yenidən onlara nəzər salaraq onlardakı insanlar tərəfindən olan anlaşılmamazlıqları aradan qaldırmışdırlar. Alimlərin sözlərində də bəzi anlaşılmamazlıqlar həll olunmuşdur.

Bu mövzuda əlavə məlumat almaq üçün bax:

Sual 1937 (sayt: 2185) (düzgün hədislərin təyin olunması yolları) müraciət edə bilərsiniz.



[1] - Ənkəbut surəsi, ayə 48

[2] - Mütəhhəri, Mürtəza, Peyğəmbəre ümmi, səh 6, Sədra intişaratı, Tehran, 1378

[3] - Məkarım Şirazı, Nasir, Nümunə Təfsiri, cild 16, səh 308, Darul kitabəl islamiyyə intişaratı, Tehran, 1374

[4] - Divane Hafiz, Qəzəl 167

[5] - Küleyni Məhəmməd ibn Yaqub, Kafi, cild 1, səh 41, Darul kitabəl islamiyyə intişaratı, Tehran, 1365

[6] - Əlavə məlumat üçün bax: sual 4887 (sayt: 4954)

[7] - Küleyni Məhəmməd ibn Yaqub, Kafi, cild 1, səh 53, Darul kitabəl islamiyyə intişaratı, Tehran, 1365

[8] - Küleyni Məhəmməd ibn Yaqub, Kafi, cild 2, səh 219, Darul kitabəl islamiyyə intişaratı, Tehran, 1365

Başqa dillərdə Q tərcümələr
Baxışlarınız
şərh sayı 0
Dəyəri daxil edin
misal : Yourname@YourDomane.ext
Dəyəri daxil edin
Dəyəri daxil edin

Mövzui təbəqələşdirmə

Təsadüfi suallar

  • Bir kosmonavt səmada qibləni necə təyin etməli, necə dəstəmaz alıb və namaz qılmalıdır; onun namazı tamamdır yoxsa qəsr?
    7510 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/04/14
    Vacib namazlar, heç bir şəraitdə insanın boynundan götürülmür. Hər bir müsəlman ki, təklif yaşına çatmışdırsa, vacibdir hər hansı bir halda mümkündürsə öz namazını qılmalıdır. O şəxslər ki, səmadadırlar əgər yer kürəsinə doğru üzlərini çevirsələr qibləyə doğru durmuşdurlar. Amma yer kürəsinin hansı tərəfdə olduğunu təyin edə bilməyirlərsə dörd tərəfə namazlarını ...
  • Cənnətin bir neçə qapısı varmı? Bu qapıların hər birinin özünəməxsus adları vardırmı?
    25086 Qədim kəlam 2011/11/03
    Cənnətin bir neçə qapısı vardır və onların sayı səkkizdir. Lakin onların dəqiq adları və hansı  qrupun hansı qapıdan daxil olacağı haqda hədislərdə kiçik ixtilaflar gözə dəyməkdədir. Cənnət qapılarının adları ayrı-ayrı hədislərdə pərakəndə şəkildə qeyd edilmişdir: "Bab əl-Rəhmət" (Rəhmət qapısı), "Bab əs-Səbr" (Səbir qapısı), "Bab əş-Şükr" (Şükür qapısı), ...
  • Qeyri-ilahi ifrat eşqlərdən qurtarmağın və qarşısını almağın yolları nədir?
    7965 Əməli əxlaq 2015/08/01
    İnsan ictimai bir varlığ olduğuna görə yaşadığı həyatda başqaları ilə əlaqədə olmağı ehtiyaclıdır. Amma, dostun seçilməsində diqqətli olmaq lazımdır ki, ilahi hüdudular, ifrat-təfritlər və bəzi halətlərə düşülməsin ki, insanın dünya və Axirətdə səadət və xoşbəxtçiliyinə zərbə vurmuş olmasın. Hər hansı bir kəsə və şeyə şiddətli məhəbbətin və ...
  • İmam Əli (ə) ölünü dirildə bilər?
    9303 Təfsir 2012/09/01
    Bu ki, bir şəxs müstəqil şəkildə Allaha ehtiyacı olmadan, belə bir iş etməsi Allahın əfali tohidlə (yaradılışda tohid) ziddiyyət vardır. Çünki ölüm və həyat təkcə Allahın əlindədir. Amma əgər bir şəxs Allahın icazəsiylə belə bir iş etsə, bu iş mümkün olacaq. Bunun əqli ...
  • “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim”in Quran surə və ayələrinin bir hissəsi olması barəsində müfəssirlərin müxtəlif nəzəriyyələri nədir?
    8758 Təfsir 2012/04/09
    “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim”in Quranın surə və ayələrinin hissəsi olub-olmaması ilə əlaqədar müsəlman alimləri arasında fikir ayılığı vardır. İmamiyyə[1] və şafei alimləri,[2] Məkkə və Kufə qariləri və onların fəqihləri[3] “Həmd” və sair surələrdə “Bismillah”ı surənin bir hissəsi hesab edirlər. Amma Mədinə, ...
  • Аллаһа јахынлыг (гүрбәтән илаһллаһ) нәдир? Нечә нөвдүр вә неҹә әлә ҝәлир?
    7290 Əməli irfan 2010/04/22
     “Гүрб” лүғәтдә бир шејин диҝәр бир шејә јахынлашмасына дејилир. Бу јахынлашма, бәзән мәкан вә бәзән дә заман ҹәһәтдән ола биләр. Демәли, гүрб ја мәкан, ја да заманладыр. Халг арасында да гүрб (јахын) сөзүнүн башга бир мәнасы да вар. О да бир фәрдин диҝәринин ...
  • Ər- rəhman surəsinin 33 cü ayəsində fövqəladə güc və sultandan məqsəd nədir? Bir haldaki, hazırda bəşər aya və başqa planetlərə gedir?
    18791 Təfsir 2013/02/03
    "Ey cin və insan tayfası! Əgər göylərin və yerin ətrafından (çevrəsindən) kənara çıxa bilərsinizsə, çıxın. Siz (oradan) ancaq (qüdrət və) qüvvətlə (Allahın sizə bəxş etdiyi elmin qüdrətilə) çıxa bilərsiniz!" «یَا مَعْشَرَ الجِْنّ‏ِ وَ الْانسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُواْ مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَانفُذُواْ لَا تَنفُذُونَ إِلَّا ...
  • Namazı tərk etmək orucu batil edirmi?
    5119 Nizamlar hüquq və əhkam 2015/05/27
    İslamın bütün hökmləri insanın kamala yetməsi və inkişafı üçün nəzərdə tutulmuşdur onların hər birinə əməl etmək insanın özünə faydası var. Bütün bu qanunlar topolumu bir yerdə tam əməl olunduqda insana nəticə verə bilər. Belə olan surətdə namazsız oruc və orucsuz namaz təbii ki lazım olan nəticəsi olmaz. ...
  • İdman məqsədi ilə dans etməyin işkalı var?
    6858 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/11/12
    Sizin sualınızın araşdırmasında əziz mərcəyi təqlidlərin dəftərlərindən aşağıdakı cavablar alınmışdır: Həzrəti ayətullah- ul- üzma Xameyi (Allah izzətin artırsın)Rəqs etmək əgər şəhvəti təhrik etməyə səbəb olarsa, ya haram işə səbəb olarsa, ya fəsada gətirib çıxararsa və ya qadının qəsdən naməhrəm kişilər arasında olarsa. haramdır. Həzrəti ayətullah- ul- üzma ...
  • “Аллаһын илк јаратдығы әглдир” – сөзүнүн мәнасы нәдир?
    7533 İslam fəlsəfəsi 2010/10/13
    Фәлсәфи терминолоҝијада әгл (шәриәт вә Гуранда дејилән мәләк дә адландырмаг олар) елә бир субстансијадыр (ҝөвһәрдир) ки, һәм затән (өзлүјүндә) вә һәм дә фелән (ишдә)  мүҹәррәддир. Јәни, затән мадди олмајыб, ишләрини һәјата кечирмәкдә бәдән кими мадди аләтә еһтиајҹы јохдур. Әлбәттә бу там мүҹәррәд варлығы ...

Ən çox baxılanlar

  • Oğlan və qızın arasında dügzün cinsi əlaqə necə olmalıdır?
    164970 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/05/31
    Qısa cavab: İslam dininin nəzərinə əsasən qadın və kişi bir- birlərini təkmilləşdirən varlıqdırlar. Allah- Taala bunları elə yaratmışdır ki, bu iki məxluq bir- birlərinin aramlıqlarını bərpa edirlər. həmçinin bununla yanaşı bir- birlərinin bütün cinsi istəklərini təmin etsinlər. İslam dini bu ehtiyacların halal yolla ödənməsi üçün ailə qurmağı (müvəqqəti ...
  • Hacət və diləklərimizə çatmaq üçün ən tez qəbul olunan dua hansıdır?
    164937 Əməli əxlaq 2011/06/28
    Baxmayaraq ki, bir çox dualar İmamlardan hacətlərin qəbul olması üçün rəvayət olunmuşdur ki, onların mətnini burada gətirmək mümkün deyildir. Bunun üçün də onlardan bir neçəsi ki, daha çox əhəmiyyət daşıyır adlarına işarə edirik. Təvəssül duası. Fərəc duası. ...
  • Şiələrin namazı əliaçıq və əhli- sünnənin əlibağlı qılmasının səbəbi nədir?
    120010 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/01/02
    On iki İmama (ə) inanan insanlar Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) sünnəsinə əməl etsinlər deyə, namazı əliaçıq qılırlar. Onların bu şəkildə namaz qılmasına əsas verən çoxlu sayda rəvayətlər vardır. Həmin rəvayətlərdə Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) namaz qılarkən əlləri açıq və yan tərəflərə bitişik şəkildə olduğu göstərilir. ...
  • Aya kişinin ixtiyarı vardır ki, istədiyi halda qadının hər hansı bir yerindən istifadə etsin, əgər güc vasitəsiylə olsa belə?
    114178 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/04/14
    Səlamun ələykum. Aşağıdakı cavablar müctəhidlərin dəftərxanalarından verimişdir: Həzrət Ayətullah Xamineinin dəftərxanası: Cavab 1 və 2. Qadının tamam olaraq kişini razı salması, o demək deyildir ki, kişi əxlaqa uyğun olmayan, çox məkruh və yaxud bir iş görə ki, qadının əziyyət olmasına səbəb olsun. Qadının tamam şəkildə ərini razı salması o deməkdir ...
  • Həyat yoldaşının öz razılığı ilə onunla arxadan əlaqədə olmağın hökmü nədir?
    111590 Nizamlar hüquq və əhkam 2015/06/29
    Möhtərəm mərcə təqlid alimləri buyurublar: “həyat yoldaşı ilə arxadan əlaqədə olmağın çox şiddətli kərahəti var”[1] Kərahət də bu mənadədər ki, bu əməl Allah dərgahında bəyənilməz bir əməldir. Amma, bu iş görülməsə daha yaxşıdır. Lakin, bu əməli edənə heç bir günah yazılmır. Diqqət etmək lazımdır ...
  • Qadın kişinin cinsi əlaqə istəyini rədd edə bilmərmi?
    94384 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/09/01
    Əziz islam Peyğəmbərinin (s) və Əhli- beytin (ə) hədis və rəvayətlərində qadın və kişinin yaxınlığı barəsində mətləblər budur ki, onlar bir- birlərinin haqqlarına riayət etməlidirlər.[1] Bu hüquqlar yaxınlıq etmənin iki tərəfini göstərir. Bir rəvayətdə kişiyə belə deyilir: “Müstəhəbdir ki, kişi yaxınlığı rahatlıq, fasilə və ...
  • Salam "Əmmən yucibul- muztər" امّن یجیب المضطرّ duası harada gəlibdir?
    55157 Əməli əxlaq 2012/09/10
    "Əmmən yucibul- muztərrə iza dəahu və yəkşifus- su" « أَمَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوء » cümləsi Quranda Nəml surəsinin 62- ci ayəsində gəlibdir. Buyurur: "Əli hər yerdən üzülüb darda qalan birisi ona dua etdiyi zaman onun duasını qəbul buyuran".
  • Qızdırma xəstəliynə görə oxunan dua var?
    55002 Hədis elmləri 2014/05/20
    Dua mənbələrində Nur duası adı ilə belə bir dua nəql olunur və bu dua qızdırma xəstəliyinin sağamasında çox təsirlidir. Duanın mətni budur: (tər.) “Nur verən Allahın adı ilə; nur verən Allahın adı ilə ki, nur verir; Nurda olan Nur Allahın adı ilə, hər şeyin təqdir və ölçüsünü ...
  • Müvəqqəti evlənməinin sözləri nədir?
    46535 Nizamlar hüquq və əhkam 2014/05/22
    Müvəqqəti əqdin (mütənin) oxunmasından ötrü bir neçə şərt lazımdır: 1.Müvəqqəti əqdin oxunması; bu mənada ki, müvəqqəti evlənmədə təkcə qadınla kişinin bu əmələ razı olmaları kifayət etməz. Əqdin oxunması xüsusi kəlmələrlə bu əməlin inşa olunmasının niyyəti ilə oxunmalıdır. 2.Ehtiyat vacib budur ki, ərəb dilində düzgün qaydada oxunmalıdır. Əgər ...
  • Hansı yolla göz dəymənin (nəzərin) qarşısı alınır?
    46048 Təfsir 2011/11/03
    Göz dəymə insanın nəfsində olan qəsirdən irəli gəlir və bunun üçün də ağıl dərk edən bir dəlil yoxdur. Bəlkə çox hadisələr vardır ki, göz dəyməylə baş vermişdir. Mərhum Şeyx Abbas Qumi göz dəymənin uzaq olması üçün qələm surəsinin 51- ci ayəsini sifariş etmişdir. Bu ayənin nazil olmasını nəzərə ...