Cavab verməmişdən qabaq, əvvəlcə, sual edilən ayəni bəyan edib, sonra onu araşdıracağıq:

Allah Quranda buyurur:

«وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ  إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذينَ كَفَرُوا إِنَّ الْكافِرينَ كانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبيناً»[1]

"Səfərə çıxdığınız zaman kafirlərin sizə zərər yetirəcəklərindən qorxarsınızsa, namazı qısaltmaq (dörd rükətli namazı iki rükət qılmaq) sizə günah hesab edilməz. Həqiqətən kafirlər sizinlə açıq düşməndirlər".

Fikrimizcə bu məsələdəki ixtilafın əsas səbəbi, ayədə gələn "günah" kəlməsini necə anlamaqdır. Ona görə də, onun mənasını açıqlamaq lazımdır. Günah lüğətdə günah mənasındadır. Çünki günah haqq yoldan yolunu azmaqdır.[2]

La cunah (günah deyil) mənasını nəzərə alaraq, əhli- sünnənin bir dəstəsi, səfərdə namazı qəsr (şikəstə) qılmağın rüsxəti (icazəli) olmasını dedilər. Çünki Quran buyurur: Səfərə çıxdığınız zaman namazı qısaltmaq (şikəstə) sizə günah deyil. Bunun insanın ixtiyarlı olmağa dəlalət etməsi, qəsri təyin etməyə dəlalətindən daha güclüdür. Çünki günahı inkar etmək vacib, müstəhəb və mübahla və hətta bəyənilən işlə uyğundur.[3]

Amma buna oxşar və "la gunah" kəlməsindən istifadə edən ayəni nəzərə aldıqda, həmin kəlmə vacib olmağa dəlalət edir və həmçinin səfərdə namazı qəsr qılmağını vacib olmasını nəql edən şiə və əhli- sünnədən gələn rəvayətlərə diqqət etməklə, ayədən bunu əldə edirik ki, bəyan olunan zaman namazın qanun qoyulma qaydası qəsrdir (şikəstə), nəin ki, hökmün növünü bəyan etmək. Ona görə də, ayədə qəsr və tamam qılmaq arasında ixtiyarlı olmağa heç bir dəlalət yoxdur.

Əgər onu tərk etməyə icazə verilsəydi, belə buyurmalı idi: "Qəsr (şikəstə) qıldıqda sizin üçün heç bir günah yoxdur".[4]

Nümunə olaraq bu ayəyə diqqət edin:

«إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَليمٌ»[5]

Bu ayə zahirdə "La cünahə" kəlməsinə görə, Səfa və Mərvə arasındakı təvafı yerinə yetirmək və tərk etmək arasında ixtiyara dəlalət edir. Amma müsəlmanlardan heç biri ixtiyar mənasını düşünmürlər. Çünki ayə məsələnin şərii olmamasındakı qaranlığı aradan qaldırmaq üçün hökmün qanun qoyma əsasını açıqlayır. Hökmün növü (vacib olma) isə, digər dəlillərdən əldə olunur.

Quranda qanun qoyma üçün olan və təklikdə vacib olmanı çatdırmayan nümunələr çoxdur. Məsələn cihadın hökm olunması barəsində buyurubdur:

«ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ»

"Bu əməliniz sizin üçün daha yaxşıdır".[6] Orucun hökm olunmasında buyurur:

«وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ»

"Oruc tutmaq sizin üçün daha yaxşıdır".[7] Həmçinin namazın səfərdə şikəstə qılınması barəsində buyurur:

«فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ»

"Səfərdə namazı qısaltmaq sizə günah hesab edilməz".[8]

Fəxrəddin Tureyhi bu haqda deyir: "Müsəlmanlar bu işin günah sayılması fikrində olduqlarına görə, ayə bu işin günah olmadığını buyurur".[9]

Bizim danışdığımız ayə də belədir, yəni hökmü qanuniləşdirmək istəyir, nəin ki, hökmün növünü bəyan etsin. Zəməxşəri deyir: camaat namazı tamam qılmağa adət etdiklərinə görə, ola bilsin elə bilirdilər ki, səfərdə namazı şikəstə qılmaq bir növ nöqsandır. Ona görə də "sizə heç bir günah yoxdur" buyurur ki, şikəstə namaz qılmağa münasibətdə aram olsunlar.[10]

Rəvayətlər:

İslam fiqhinin tarixinin qəti məsələlərindən biri, ilk namazların qəsr (iki rükət) formasında hökm qoyulmasıdır.[11]

Həmçinin şübhəsiz vətəndə qılınan namaza iki rükət əlavə olubdur. Amma səfərdə qılınan namaza da iki rükət əlavə olubdurmu? Şiənin fəqihləri İmamlardan (ə) olan rəvayətlərə əsasən hamılıqla bu fikirdədirlər ki, namaz iki rükət formasında hökm qoyulubdur və əlavə iki rükət yalnız vətəndə qılınan namaza əlavə olubdur. Səfərdə qılınan namaza isə heç nə əlavə olmayıbdır. Əksinə əvvəlinci formasında yəni qəsr qılınır.

Əhıi- sünnənin rəvayət və nəzəri

Səfərdə qılınan namazın məsələsində əhli- sünnədən olan rəvayətlər və onların fəqihlərinin nəzərləri eyni deyil. Onların bir dəstəsi şiənin nəzərindədirlər. Yəni bu fikirdədirlər ki, birinci namaza heç nə əlavə olmayıbdır. Buna əsasən, səfərdə yalnız qəsr (şikəstə) qılınır. Amma onların bir dəstəsi qəsr və tamam qılmaqda ixtiyarlı olmağı deyirlər.

Əhli- sünnənin müxtəlif ravilərindən çoxlu mənbələrdə, namazın şikəstə formada qanun qoyulması və vətəndə qılınan namaza iki rükətin əlavə olunması nəql olubdur. Səfərdə qılınan namaz barəsində olan rəvayətlər üç hissəyə bölünür:

1. Namaz şikəstə formada qanun qoyulub və vətəndə qılınan namaza iki rükət əlavə olub, lakin səfərdə olan namaza heç nə əlavə olmayıb, əksinə əvvəlki vəziyyəyində (iki rükət) qıldığını bəyan edən rəvayətlər.

Məhəmməd bin Haşim Bəlbəki Vəliddən nəql edir o Əbu əmr Əvzaidən, o Zöhridən Peyğəmbərin (s) namazı barəsində sual etdi. Zöhri cavabında dedi: Orvə Ayişədən belə nəql edir: Allah namazı Peyğəmbərinə (s) vacib etdi. Əvvəlcə iki rükətli formada idi. Vətəndə qılınan namaza iki rükət əlavə olub və səfərdə qılınan namaz isə əvvəlki vəziyyətdə qaldı.[12]

Vəki deyir: Hişam bin Ürvə atasından o da Ayişədən nəql edibdir ki, Ayişə deyir: Namaz vacib olan zaman, iki rükət formasında idi və iki rükət ona əlavə oldu. Nəticədə namaz vətəndə dörd rükət oldu.[13]

Übeydə vəqa bin Əyasdan, o da Əli bin Ravidən nəql edir ki, Əli (ə) səfər üçün yola düşdü və qayıdana kimi namazlarını iki rükət qılırdı.[14]

Osman və dörd rükətli namaz

Süfyan Zöhridən, o Ömərən o da Ayişədən rəvayət edir: Namaz qanun qoyulan zaman, iki rükət idi. Vətəndə qılınan namaza iki rükət əlavə oldu və səfərdə qılınan namaz əvvəlki vəziyyətdə qaldı. Zöhri deyir: Ömərdən soruşdum, niyə Ayişə namazını səfərdə tamam qılırdı? O dedi: O, Osman təvil etdiyi kimi, təvil etdi. Hədis davamında deyir: Bu Şafeinin hədisinin mətnidir. Müslim Səhihdə Əli bin Xəşrəmdən rəvayət edib və Buxari də, Abdulla bin Məhəmməddən, o da Süfyandan rəvayət edibdir.

Məhəmməd bin Abdulla Hafiz deyir: Əbəlfəzl Məhəmməd bin İbrahim bizə xəbər verdi ki, Əhməd bin Sələmə, Quteybə bin Səiddən, Abdul- vahid bin Ziyaddan, Əməşdən, İbrahimdən, nəql edib ki, Abdürrəhman bin Yeziddən belə dediyini eşitdim: Namazı Minada Osmanın İmamlığı ilə dörd rükət qıldıq.

Bu hadisəni Abdulla bin Məsuda danışdılar və o, istirca cümləsini (İnna lillah və inna iləyhi raciun) oxudu və dedi: Biz Minada Allah Rəsulu ilə namazlarımızı iki rükət qılırdıq. Peyğəmbərdən sonra Əbu Bəkr, ondan sonra Ömərlə Minada iki rükət qıldıq. Ey kaş, dörd rükət payımdan iki rükəti qəbbul olaydı.

Abdur- rəhman bin Yəzid deyir: Osman Minada namazı dörd rükət qıldı və Abdulla bin Məsud dedi: Biz Minada Allah Rəsulu ilə namazlarımızı iki rükət qılardıq. Peyğəmbərdən (s) sonra Əbu Bəkr ilə və ondan sonra Ömərlə Minada iki rükət qıldıq. Həfsdən nəql edir: İsmanla xilafətinin əvvəlində Minada iki rükət qıldıq. Sonradan ona iki rükət əlavə etdi.[15]

1. Rəvayətlər ki, belə deyir: Namaz şikəstə formada qanun qoyulub, sonra isə namaza (səfər və vətənə işarə olunmur) iki rükət əlavə olubdur. Bu rəvayət kimi: Übeydə Davud bin Əbi Hinddən, o da Şəbidən nəql edir: Namaz əvvəlcə iki rükət – iki vacib oldu. Peyğəmbər Mədinəyə gələndən sonra, hər iki rükətdə, iki rükət əlavə oldu. Məğrib namazından başqa (iki rükətli deyildi).[16]

Bu iki dəstədən olan rəvayətlər, ilk baxışda bir- birlərinə zidd görsələr də, amma birinci dəstədən olan rəvayətlə xüsusi və ikinci dəstədən olan rəvayətlər ümumi olduqlarına görə, ("Xüsusinin zühuru ümuminin zühurundan daha güclüdür". Üsul elminin qadasına əsasən) ikinci dəstədən olan rəvayətlər, birinci dəstədən olan rəvayətlərlə xüsusilənirlər. Nəticə rəvayətlərin mənası belə olur: Namazlara iki rükət səfər vəziyyətində olanda deyil, həzər vəziyyətində artırılıbdır. Yəni vətəndə qılınan namaza iki rükət əlavə olubdur.

1. Rəvayətlər ki, deyir: Namaz şikəstə formada qanun qoyuldu və vətəndə qılınan namaza iki rükət əlavə olubdur. Həmçinin səfərdə qılınan namaza da, iki rükət əlavə olubdur.

Hüseyn bin İsmayil, Əhməd bin Məhəmməd Təbəidən, Qasim bin Həkəmdən, Əla bin Züheyrdən, Abdur- rəhman bin Əsvəddən, o da Ayişədən belə nəql edir: Mən Ömrə əməllərini yerinə yetirəndə Peyğəmbərlə birgə idim. O həzrət namazını şikəstə qıldı. Amma mən tamam qıldım. O həzrət orucunu yedi, amma mən orucumu tutdum. Məkkəyə daxil olan zaman ərz etdim: Ey Allahın Rəsulu! Ata- anam sənə qurban. Namazını şikəstə qıldın, amma mən tamam qıldım. Orucunu yedin! Mən isə tutdum. Həzrət buyurdu:

«أَحْسَنْتِ يَا عَائِشَةُ»

Yaxşı iş gördün. (Mənə irad etmədi).[17]

Amma bu hədis, əhli- sünnənin bir dəstəsinin dediyinə əsasən, yalan hədisdir və mötəbər sayılmır.[18] Çünki, ola bilməz ki, Ayişə Peyğəmbərin əksinə olaraq, namazını qılıb və oruc tutsun və Məkkəyə çatana qədər Peyğəmbərdən heç nə qoruşmasın.

Peyğəmbərin (s) və birinci və ikinci xəlifənin səfərdə qıldığı namaz

İbn Olyə, Əli bin Zeyddən, Əbi Nəzərdən rəvayət edir: İmran bin Həsin bizim məclisə gəldi. Məclisdə oturan bir cavan ayağa qalxdı və Peyğəmbərin həcdə döyüşdəvə Ömrədə qıldığı namazdan, sual etdi. İmran gəlib bizim qarşımızda dayandı və dedi: Bu cavan məndən sual etdi və mən istəyirəm siz də eşidəsiniz. Mən döyüşdə Peyğəmbərlə (s) birgə idim. O həzrət Mədinəyə qayıdanacan iki rükətli namaz qılırdı. Həcdə Peyğəmbərlə birgə idim. O həzrət Mədinəyə qayıdanacan bütün namazlarını iki rükətli qıldı. Məkkənin fəthində mən də var idim. O həzrət on səkkiz gecə Məkkədə qaldı və yalnız iki rükətli namaz qıldı. O həzrət Məkkə əhlinə buyurdu: Siz dörd rükət qılın, mən səfərdən (ona görə şikəstə qılıram). O həzrətlə üç ömrə yerinə yetirdim. O həzrət Mədinəyə qayıdanacan yalnız iki rükətli namaz qıldı. Əbu Bəkrlə həcc yerinə yetirdim. Onunla birgə döyüşdüm. Amma o da, Mədinəyə qayıdanadək bütün namazlarını iki rükətli qıldı. Mərlə birgə neçə həcc etdim. O da, Mədinəyə qayıdanadək bütün namazlarını iki rükətli qıldı. Osmanla da, xilafəti zamanı yeddi həcc yerinə yetirdim. O da yalnız iki rükətli namaz qıldı. Amma sonralar Minada namazlarını dörd rükətli qıldı.[19]

Səfərdə üçüncü xəlifənin dörd rükətli namazlarının yozulması:

1. Əyyub və Bihəqi üçüncü xəlifənin dörd rükətli namazlarını yozarkən belə deyirlər: Osmanın Minada namazlarını tamam qılmasının səbəbi bu idi ki, çöldə yaşayan müsəlmanların sayı çox olduğuna görə, nlara namazın dörd rükətli olmasını öyrətmək istədi.

Hüsni Abdur- rəhman bin Həmiddən, o da atasından nəql edir: Osman bin Əfvan Minada namazını tamam qılandan sonra, camaata xütbə oxudu və o xütbədə dedi: "Ay camaat! Sünnə (namazda) Allah Rəsulunun, birinci və ikinci xəlifənin sünnəsidir. Amma bu il yeni bir məsələ yarandı. Mən camaatın bunu (iki rükətli namazlar) sünnə bilmələrindən qorxdum.

Əlbəttə, yaxşı olardı üçüncü xəlifə də Peyğəmbər kimi, Məkkə əhlinə və digərlərinə buyurardı: Siz dörd rükətli qılın. Mən səfərdəyəm (ona görə şikəstə qılıram).

2. Yunus Zöhridən nəql edir: Osman Taifdə malları alıb və qalmaq niyyəti etdikdən sonra, namazını tamam qıldı. Həmçinin Müğeyrə İbrahimdən nəql edir: Osman namazını dörd rükət qıldı, çünki, oranı vətəni qərar verdi.

Şiənin rəvayətləri:

Zürarə və Məhəmməd bin Müslim deyirlər: İmam Baqir (ə)- a ərz etdik: Səfərdə qılınan namaz barəsində nə buyurursunuz, necə və neçə rükətdir? Həzrət buyurdu: Allah- Taala buyurur:

«وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ...»

"Səfərə çıxdığınız zaman namazı qısaltmaq sizə günah hesab edilməz". Deməli səfərdə namazı qəsr qılmaq vacib olur, necə ki, vətəndə namaz qılmaq vacibdir. Zürarə və Məhəmməd bin Müslim deyirlər: Dedik: Allah- Taala buyurur: "Suzə günah hesab edilməz". Belə edin buyurmayır. Yəni əmr kəlməsi ilə buyurmur ki, vacib olmağa dəlalət etsin. Səfərdə qəsr və qısa qılmaq, vətəndə namazı tamam qılmaq kimi necə vacib olur? Həzrət buyurdu: Məgər Allah- Taala Səfa və Mərvə arasındakı təvaf barəsində belə buyurmur:

«فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما»

"Evi (Kəbəni) həcc və ya ümrə yolu ilə ziyarət edən şəxsin bunları Səfa və Mərvə) etməsində heç bir günah yoxdur. "Səfa və Mərvənin təvafı vacibdir. Çünki- Allah- Taala öz kitabında onu zikr edib və Peyğəmbəri (s) Səfa və Mərvə arasındakı təvaf ayəsini bəyan edib və icra etmişdir. Səfərdə namazı qısaltmaq da elə bir əməldir ki, Allah Rəsulu (s) onu icra edib və Allah- Taala öz kitabında həmin kəlmə ilə onu zikr etmişdir...

Allah Rəsulu (s) Zixəşəb[20] məntəqəsinə səfər etdi. Namazı qəsr qıldı və orucunu yedi və bu iş ondan sonra sünnə oldu...[21] Qabaqcadan dediyimiz kimi, namaz əvvəlcə iki rükət – iki rükət qanun qoyuldu. Amma sonralar zöhr, əsr və işa namazlarına vətəndə iki rükət əlavə oldu. Səfərdə qılınan namaza onun əlavə olunması barəsində şəkk etdikdə, qanun deyir: Artırılmayıbdır.