Әглин маһијјәти: Фәлсәфи терминолоҝијада әгл (шәриәтдә вә Гуранда адландырырыг) елә бир субстансијадыр ки, һәм затән вә һәм дә фелән (ишдә) мүҹәррәддир. Јәни, өзү мадди олмајыб, ишләрини ҝөрмәкдә дә бәдән кими васитәјә еһтиајҹы јохдур. Истәр тәбиәт аләминдә, истәрсә дә метафизик аләмдә халис әглин белә васитәләрә еһтијаҹы јохдур. Белә мүҹәррәдә “там мүҹәррәд” дә дејилир. Әгл, тәбиәтдәки варлыглара тәсир едир, амма өзү һеч вахт тәсир гәбул етмир. Үмумијјәтлә, там вә сырф мүҹәррәд варлыг сабит вә дәјишмәз олуб, онда һеч бир дәјишиклик вә заман олмур. Заман һәрәкәтинин өлчүсү вә она табе оолдуғундан, там варлығын исә замандан ајрылдығына ҝөрә, белә мүҹәррәд варлыға заманын нисбәт верилмәси мәнасыздыр. Бир мәсәләјә дә диггәт етмәк лазымдыр ки, там мүҹәррәд варлыг сајылан әгли, инсан нәфсинин гүввәләриндән сајылан тәфәккүр васитәси олан “инсан әгли” илә сәһв салмаг олмаз.[1]

Әлбәттә, варлыглар аләми вә каинат бир ҹәһәтдән үч үмуми аләмә: маддә, мисал вә әгл аләминә бөлүндүјүнә ҝөрә инсанын дәркләри дә үч гисмә: һисси, хәјали вә әгли идрака бөлүнүр. Инсанын нәфси идрак заманы гејд олунмуш мәртәбәләрин һәр бири илә мүнасиб әлагә јарадыр. Она ҝөрә дә инсанын нәфси вә идрак гүввәси үмуми дәркләр мәгамында сырф мүҹәррәд аләмлә (әгл аләми) илә бағланты јарадыр вә өз истедадына мүнасиб шәкилдә о аләмдән истифадә едир вә фејз әлә ҝәтирир.[2]

Илк јараныш; Әгл: Бүтүн һикмәт алимләри, мәшшаиләр, ишрагиләр вә молла Сәдранын давамчылары (әглләрин сајы вә чохлуғунун неҹәлијиндә фикир ајрылығы ҹәһәтдән) белә бир әгидәдирләр ки, хүсуси әгли аләм вар вә бу аләм өзүндән ашағы сәвијјәли аләмләрин јаранмасында васитә ролуну ојнајыр. Беләликлә ән јүксәк сәвијјәли аләм һәмин әгл аләмидир ки, әввәла тәкдир, икинҹиси антуалдыр (ҝерҹәкликдә мөвҹуддур), үчүнҹүсү исә варлығы замана, маддәјә вә истедада бағлы дејилдир вә дөрдүнҹүсү, јарадылыш вә варлыг аләминдә тәсир гојмагда, Аллаһ-тааланын пак затындан башга бир шејә мөһтаҹ дејилдир.

Фәлсәфәдә сәбәб вә нәтиҹәнин ујғунлуғу ганунуна әсасән, сәбәбијјәт бәһсиндә гејд олунур ки, нәтиҹә сәбәбин ҹилвәси, тәзаһүрү вә тәҹәлла мәрһәләсидир. Әслиндә нәтиҹә өз сәбәбинин ән ашағы мәрһәләсидир. Бу гануна әсасән, сәбәб һәр нә гәдәр әшрәф вә уҹа мәгамлы олса, нәтиҹәнин дә вүҹуду јүксәк мәгамлы, шәриф вә нәтиҹәләрин ән үстүнү һесаб олунаҹаг. Бу ҹәһәтдән, Аллаһ-тааланын јаратдыглары арасында илк нәтиҹә вә варлыг олан әгл, Һагг-тааланын бүтүн камиллик сифәтләрини өзүндә тәзаһүр етдирир. Бу варлыг, имкан аләминдә јаранмышларын ән камилидир вә мүмкүн варлыгларын арасында ән камили, ән шәрәфлиси, ән гүдрәтлиси вә ән бәситидир. Һалбуки, Аллаһ-таалаја нисбәтдә мөһтаҹ, фәгир вә там шәкилдә сырф Она бағлыдыр. Бу ҹәһәтдән, илк јаранмыш олан (әгли там) өз варлығынын шиддәти, үстүнлүјү илә јанашы затән потенсиал олараг мәһдуддур. Бу мәһдудијјәт өз нөвбәсиндә онун нәтиҹә вә мәхлуг олмасына дәлаләт едир. Бу потенсиал мәһдудијјәт илк әглин варлыг аләминдә мәгамыны мүәјјәнләшдирир вә она мүәјјән һүдуд верир. Һәмчинин, белә бир варлығын маһијјәтинин дә “мүмкүн варлыг” олдуғуну ачыглајыр. Чүнки, маһијјәт варлығын һәгигәтидир. Она ҝөрә дә мәһдуд варлығын маһијјәти вардыр. Илк әглин шәхси бир ваһид олмасына бахмајараг, онда бир нөв чохлуг да вар вә һәмин чохлуг онда чохлу мүмүкүн варлыгларын јаранмасына имкан верир. Әксинә, Һагг-таалаын пак затында һеч бир чохлуғун олмасы мүмкүн дејилдир.[3]

Ирфан нәзәријјәси:

Билдијимиз кими ирфан мөвзусу фәлсфә мөвзусундун үстүндүр вә ирфан мөвзусунда бәһс олунун фәлсәфә ганунлары өзүнәмәхсус даһа дәгиг фәлсәфи-ирфани ҝөзәллији өзүндә ачглајыр. “Әл-Ваһид”[4] әсас ганунунун әсас елементләри сајылан иҹад (судур) етанасија мәсәләсидир. Бу мәсәлә (етанасија) фәлсәфә бәһсиндә өзүнү “иҹад”, “сәбәбијјәт” вә буна охшар шәкилдә ҝөстәрир. Бу мәна һеч вахт ирфан бәһсиндә ҝәлән “тәзаһүр”, нәшәт” вә “зүһур” мәнасыны чатдыра билмир. Демәли, гејд олунмуш әсас ганунун әсас үнсүрләри ирфан вә фәлсәфә бәһсләриндә фәргләнирсә, онларын мәналары ирфан бәһсләриндә фәлсәфә бәһсиндәки мәналардан даһа үстүн вә долғун олурса, һәмчинин, сәбәбијјәт принсипи фәлсәфә вә ирфанда бир тәрифлә ачыгланмырса, онда шүбһәсиз ки, “әл-Ваһид” ганунунун мәнасы бу ики саһәдә (ирфан вә фәлсәфәдә) јәни, әгли вә шүһуду (батини мүшаһидә мөвзусунда) мүхтәлиф мәналарда ишләнәҹәк. Нәтиҹәдә, “илк јананыш” олан варлығын маһијјәти, “философ мәдәнијјәтиндә” “илк заһир оланла” “арифин мүшаһидәсиндә”ки, маһијјәтлә фәрглидир.  Она ҝөрә дә әҝәр варлыгларын һамысы бир һәгигәтин мүәјјән мәртәбәләриндән олса вә Һагг-таала онларын ән али мәртәбәсиндә олса, ҝениш әһатәјә малик олан һалда, Һагг-таалаја бағлы ваһид бир дәрәҹәләри малик варлығын ондан иҹад олмасыны тәсәввүр етмәк һеч дә чәтин дејил. Бу әсаса ҝөрә демәк олар ки, ваҹибдән иҹад олан о ҝениш мәртәбәли ваһид елә бир мәртәбәјә малик вәһдәтдир ки, варлыг аләминдә градасија принсипини нәзәрә алмагла ән али дәрәҹәли мәртәбәјә маликдир. Варлығын градасијасына әсасән, ваҹибдән иҹад олан шеј варлығын һәгиги нүмунәси кими там бағлылыгдан ибарәт олмасы илә  јанашы һеч бир мүстәгиллији јохдур вә там шәкилдә ваҹиб Һагга бағлыдыр. Буна ҝөрә дә мүтләг вәһдәти вә мүтләг бәситлији вә бу кими мәналарда дүзәлиш етмәк вә нәтиҹәдә Гуранда ҝәлән бу ајәни үрәјимиз истәдији кими тәфсир етмәк олмур: “Бизим бујурдуғумуз бир ҝөз гырпымында јеринә јетәр!” [5]  Чүнки, Һагг-таала бу мәктәбдә һәгигәти бәсит тәгдим етмәсинә бахмајраг, бу бәситлик ејни јох, нисбидир. Јәни, Өз фејзинә нисбәтдә һеч бир гејд вә шәрти јохдур вә сырф бәситдир, мүрәккәб дејилдир.                 Амма Һагг тааланын өзүндән мүәккәблик сифәти инкар олдуғуна јәни, мүтләг мүҹәррәд  (елә бир маһијјәт (варлыг ки) өзүндән башга һеч бир шејлә бирләшмәк вә ваһидләшмәк шәрти онда тәсәввүр олунмур – јәни елә бир варлыг ки мүтләг шәкилдә һеч бир шејә еһтијаҹы јохдур вә һәр тәрәфли еһтијаҹсыздыр “би шәрти ла”, нә “ла би шәрт” јәни, елә бир маһијјәт вә варлыг ки, өз-өзлүјүндә камил дејил вә башга маһијјәт мөһтаҹдыр). Демәли Һагг таланын өз затында елә бир гејд вардыр ки, О өзүнүн затынын мүтләг шәкилдә ачыгланмасына мане олур вә әҝәр гејдлә ачыгланса, бүтүн там әшјалара мүтләг јох, гејдли һалда малик олур. Ондан иҹад (садир) олан шеј исә елә јеҝанә бир һәгигәтдир ки, өз бәситлији илә бүтүн варлыг аләмини әһатә едир вә ирфанда мүшаһидә едилән бәситлик исә бу мүтләг фејзә чата билмәз. Илк јаранмыш әгл һаггында ирфан аләминдә, бу ганундан үстүн сәвијјәдә сәбәбијјәтин тәзә бир гануну ачыгланмыш вә бу ганунун даирәси о гәдәр ҝенишдир ки, ики тәрәфдән јәни, “ән мүгәддәс фејз” вә “мүгәддәс” тәрәфләри әһатә етмәкдән ҝенишдир. Чүнки, мүәјјәнлик рәнҝи илә бојанмыш һәр бир шеј һәмин рәһмани нәфәсин вә бәситләшмиш фејзин әһатәси алтында гәрар тутур вә онда мүтләглик  вә гејдсизликдән башга һеч бир гејдә јер јохдур. Онун һаггында һеч вахт маһијјәт вә она бәнзәр ифадәләрини ишләтмәк олмаз. Нәтиҹәдә, белә бәһсдә маһијјәтин нуру вә парламасы һикмәтиндән сөз ачылмасына имкан олмамасындан әлавә, али һикмәтин фәгр вә еһтијаҹлы олмасындан да сөз ачылмаға маҹал јохдур. Чүнки, фәгрин имаканлығы варлығын ејни бағлылығы демәкдир вә варлыгдан һеч бир сәһми олмајан бир шејин сырф бағлылыг ролуну ојанамасына бахмајараг онда фәлсәфи еһтијаҹлыг тәсәввүр олунмасада ирфани фәгирлик вә еһтијаҹлыг өз јериндә галыр. Белә мәгамда олан бир варлығын өзүндән һеч бир варлығы вә вүҹуду јохдур. Һәр һалда, илк јаранмыш варлыгда белә бир вүҹудун маһијјәт вә вүҹуддан ибарәт олмасы нәзәријјәси һеч дә дүзҝүн тәсәввүр дејилдир. Ирфан бахымында илк јарадылмыш вуҹубд вә маһијјәтдән тәшкил тапдығы бир тәгдирдә, тәбии ки сонракы јарадылышлар һагда суала јер галмыр. Чүнки, Аллаһ-таала әввәл, сонунҹу заһир вә батин олмасы илә јанашы һәм дә батиндә дә һеч бир шеј Она тај дејилдир. Һәр һалда “әввәл, ахыр, заһир вә батин”[6] олан бир варлыгда маһијјт вә тәркибдән сөз ачыла билмәз вә онун һаггында һеч вахт икинҹи, үчүнҹү вә саир тәсәввүр олуна билмәз.[7]

Илк әгл һәмин Мәһәммәдин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нурудур:

Бөјүк варлыг аләми руһани вә ҹисмани варлыглар топлусудур. Бөјүк аләм инсанијјәт һәгигәтинин сурәти вә гејбин хәлифәсидир. Камил инсан, инсанијјәт һәгигәтинин камиллик мәзһәри олдуғуна ҝөрә, бүтүн варлыг аләминин дә камалллар мәзһәри олур вә О, аләмин тәдбир төкәнидир. Онун һәгигәти һәмишә гејбдә олуб, илаһи сифәтләрлә вәсф олунур вә бу һаггын маһијјәти һәмишә гејбдәдир. Еләҹә дә, хәлифә истәр руһлара вә истрсә дә гејри-руһлара өз инсанијјәт һәгигәтинә ҝөрә һәмишә фезј верир. Чүнки, ики фејз арасында васитә јалныз илк әглә аиддир вә илк әгл инсанијјәт һәгигәтинин илк мәзһәридир. Неҹә ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурур: “Аллаһ-тааланын илк јаратдығы мәним нурумдур!”[8]  Бу ҹәһәтдән, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) гејбин хәлифәси, заһир вә шаһадәт аләмидир. Хәлифә, варлыг аләминин ҹаны һөкмүндә олур ҝизлидир. (неҹә ки инсанын ҹаны бәдәндә ҝизлидир) [9]

Елә ки, Аллаһ-таала, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нуруну јаратды, о нурда онлара ејни вүҹуд вермәздән әввәл бүтүн пејбғәмбәрләрин вә өвлијанын руһларыны бир јерә ҹәм едир.[10] Бу илк әгл мәрһәләсиндәдир. Даһа сонра үмуми варлығы өзүндә һифз едән Лөһви-мәһфуздан зүһур әрсәсинә ҝетдикҹә, ваһид нәфси бир-бириндән ајрылыр. Бунунла да, торпаг аләминдә бир-биринин ардынҹа дүнјаја ҝәлиб инсанлар арасында өз нурларыны ачыглајырлар.[11]

Әзәлдән Аллаһдан илк фејз тапан,

Әбәди Аллаһын мәрифәт ҝүзҝүсүдүр.

Аллаһын илк әрсәјә ҝәтирдији үмуми әгл (әгли күлли)

Бу пејғәмбәрләр нурунун падышаһы,

Һидајәт нуру, хәтми рәсули Мустафа (пејғәмбәрләрин сонунҹусу)

Сәфа вә ҹәфа јолунун һидајәтчиси

Мәтндәки терминләрин изаһы:

Гарадасија мәртәбәләри: Вүҹуд, јеҝанә бир һәгигәтдир амма, онда бир нөв чохлугда тәзаһүр едир. Бу чохлуг вүҹудун вәһдәти илә фәргли олмамасындан әлавә онун вәһдәтинә дә тәкид едир. Бу чохлуг елә бир чохлугдур ки, онларын фәргли ҹәһәтләри әслиндә мүштәрәк ҹәһәтләринә гајыдыр. Мүхтәлиф һәгиги камал сифәтләринин зүһуру әслиндә јеҝанә бир һәгигәтдә мүхтәлиф шәкилләрдә зүһур едән сифәтләрдир.

Зәифлик вә шиддәт, биринҹи вә ахыр, потенсиаллыг вә антналлыг вә саирә кими сифәтләр бу мәнада өзүнә јер тапыр. Она ҝөрә ки вүҹудун һәгигәти, өз затында вәһдәт вә чохлуға маликдир. Белә ки, ики варлығы бир-бириндән ајыран ҹәһәт, әслиндә онлары бир-биринә бағлајан ҹәһәтидир. Гарадасјанын мәнасы будур.

Јох шәрти вә гејд шәртсиз (бе шәрти ла вә ла бе шәрт јәни, бир шејин олмамасы шәрти илә јахуд гејд-шәртсиз): Јәни, бир шеји белә бир шәртлә нәзәрдә тәсәввүр етмәк ки, затындан башга онда бир шеј тәсәввүр олунмасын. 2-и мәна исә һәр һансы бир вүҹуду мүтләг вә азад шәкилдә тәсәввүр етмәк анламына ҝәлир. Јәни, һансыса бир шејин әввәлҹәдән она гошулуб-гошулмајаҹағыны шәрт етмәмәк.

Рәһмани нәфәс: “Нәфәс” јәни, һава, јәни, ағыз бошлуғунда һәрфләрин мәхрәҹинин мәканына дәјмәдән ағыздан чыхан һавадыр. Бу һәлә сөз сајылмајан, садәҹә һава вә рәнҝсиз, гејри-мүәјјән нәфәсдир. Демәли сөз о нәфәсә дејилир ки, ағыз бошлуғунда мүәјјән һәрфләрин ишләндији јерләрә дәјмәклә ағыздан чыхсын вә мүәјјән сөз вә һәрфләрдән ибарәт олсун. Рәһмани нәфәс һәмин илаһи нәфәсдир ки, затын батининдә олан бир шејин изһар олунмасына сәбәб олур.

Фәгр имканы: Јәни, варлығын маһијјәтини сәбәбин варлығына там шәкилдә затән бағлы вә мөһтаҹ олмасына дејилир.

Бөјүк аләм: Аләм, форма вә деталларын һармонијасында инсан кимидир. Она ҝөрә дә бәзән аләмә “бөјүк инсан”, инсана исә “кичик аләм” дејилир.

Ҹәлаләддин Руми өз Мәснәвисинин дөрдүнҹү фәслиндә јазыр:

Бәс, кичик шәкилдә олан аләм сәнсән,

Бәс, бөјүк аләм мәнасы дә сәнсән

Үмуми нәфс: Әрши әланын тәдбир төкәнинә үмуми нәфс дејилир.