İdeoloji sözlükte inanç bilimi, fikir bilimi olarak geçer. Ama daha çok inanç ve düşünce sistemi yerine istimal edilmektedir.

Bu kelime Latince kökenli olup fikir ve düşünce anlamına gelen  ‘ide’ ve  tanıma ve bilim anlamına gelen ‘loji’ kelimelerinden oluşmuş, birleşik bir kelimedir. İlk başlarda daha çok fikir bilimi olarak istimal edilmekteydi. Bu anlamda görevi, memuriyeti ve hedefi teorik düzlemde insanoğlu zihnini korumak, desteklemek ve her türlü taassuptan kurtarmakt. Aklın hükümetini kabul etmeye hazırlamaktır.

Bu kavram daha sonraları tarihsel süreç içinde daha geniş ve güçlü bir anlam kazanmıştır. Genel anlamda her türlü düşünce sistemi, felsefi akımı ve inanç ekolünde ana hattın ortaya koyulduğu siyasi ve toplumsal arenada temel tutum ve davranışların  belirlendiği yargılar bütününe ‘ideoloji’ denilmiştir. Bu tabir çerçevesinde  bireye ve topluma düşünce tarzı sunan, toplum ve çevresinde yaşanmakta olan olay ve hadiseler karşısındaki tutum ve davranışın belirlendiği öğretiler ideoloji tarifine girmektedir.[1]

Elbette teveccüh edilmesi gerekir, terminolojik olarak bu kelime iki ayrı anlamda kullanılmıştır. Bu anlamlardan ilki ikincisinden daha geniş ve kapsamlı bir küme oluşturmaktadır. İlk anlamı teorik görüşleri de içeren düşünce ve inanç sistemi  bütünü olarak tarif edilebilir. Bir başka tabirle direkt olarak insanın sergilediği eylem ve davranışları nazara almadan bir taraftan dünya görüşünün açıklandığı diğer taraftan pratikte hayata dökülmesi gereken düşünceleri de barındıran öğretiler topluluğu.

Bu kavramın ikinci anlamı ise özellikle eylem ve davranışlarının çerçevesinin belirlendiği düşünce sistemini ortaya koymaktadır. İdeoloji dünya görüşünün karşısında kullanıldığı zaman bu ikinci anlamı kastedilmektedir.[2]

‘Dünya görüşü’ ise  insan, cihan ve genel anlamda varlık alemi hakkında birbiriyle uyum içinde olan inanç ve nazarlar bütünüdür. Bir başka tabirle ‘dünya görüşü’ varlık hakkında sahip olduğumuz kanaattir.  

Şimdi dünya görüşü ile ideoloji arasındaki farka değinecek olursak; Dünya görüşü yalnızca teorik fikir ve düşüncelerden ve kabullerden oluşur. İdeoloji ise insanın ortaya koyması gereken davranış ve eylemlerin çerçevesini ve içeriğini teşkil eden düşünceleri belirler. Bu açıklama çerçevesinde Tanrı inancı dünya görüşünün içine girmektedir. Zira direkt olarak insan davranışı üzerinde bir etkisi bulunmamaktadır. Bu kavram tek başına eylemsel gereklilikleri ve zaruretleri barındırmaz. Elbette bu açıklama ideoloji terimini genel değil de özel anlamı dairesinde kullandığımız taktirde geçerlidir. Genel anlamı göz önünde bulundurulacak olursa inanç ve itikat dairesini kendi içinde barındırır.

Yapılan tarifler ışığında her dinin temel inançları ve usulü öğretilerini o dinin dünya görüşü olarak tanımlayabiliriz. Aynı şekilde o dinin kapsamlı yargı ve ahkam sistemini ise ideoloji olarak adlandırabiliriz. Elbette bu iki kavram dini literatürde usul-ü din ve füru-u din olarak tatbik edilmektedir.[3]

İdeoloji ve Dünya görüşünün gerekliliği

İnsanını diğer canlılardan ayıran temel bir farklılık bulunmaktadır. Bu farklılık sahip olduğu akıl gücüdür. Buna binaen insan hayatı diğer varlıklardan farklı ve özgündür. İnsan hayatı insani değerler üzerine şekillenir. Bu değerler doğru ve hakiki bir ideoloji ve dünya görüşü üzerine inşa edilmelidir.

Kuran’ı Kerim’de, bir kısım ayeti kerimede bu konuyu ela alarak, ideoloji ve dünya görüşünün gerekliliğini nitelikli bir şekilde kanıtlamaktadır. Doğru dünya görüşüne ve ideolojiye sahip olmayan insanları her türlü canlı ve hayvandan daha aşağılık bir varlık olarak tanıtmaktadır.[4] Buna binaen Kuran açısından bir insanın değeri sahip olduğu ideoloji ve dünya görüşüne bağlıdır.

 Aklın uhrevi hayat ve ölüm sonrası yaşam hakkında bilgi ve birikim sahibi olmaması ideolojiye ihtiyaç duymasının bir diğer gerekliliğidir.

İnsanoğlunun asıl yaratılış hedefi olan kemale yetişme gayesinin temin edilmesin için kapsamlı, kapsayıcı, tutarlı, hedeflerin ve sorumlulukların belirli olduğu  kurallar ve normların gerekliliği ideoloji ve ekole olan ihtiyacımızın bir diğer sebebidir.

Beşerin ortaya çıkışından veya en azından toplumsal ve sosyal hayatın söz konusu olması ve medenileşmesiyle birlikte ihtilaflar açığa çıkmıştır. Bu ise insanoğlunun ideolojiye yani Kuran’ın tabiriyle şeriata ihtiyaç duymasına yol açmıştır. Kuran’ı Kerim bu noktada ilk başta insanoğlunun tek bir ümmet olduğunu vurgulamıştır. « کان الناس امة واحدة ...» ”İnsanlar tek bir ümmetti…“[5]

Yaşanan süreçler ve gelişmeler insanoğlunu tekamüle sürüklerken, ideolojiye ve şeriata olan ihtiyacı ise şiddetle artırdı. İşte bu yüzden  insanoğlunun zaruri ihtiyaçlarından birisinin de ideoloji olduğu inkar edile bilinecek türden değildir. Zira ideoloji veya ekol Kuran’ın tabiriyle şeriat, insanın yaratılış hedefi olan kemal, dünyevi ve uhrevi saadet için tutarlı, kapsamlı bir program sunmaktadır.

Eğer insan kapsamlı bir araştırma ve tefekkür sonucu bir mektebin veya ideolojinin hakkaniyetine kanaat getirmişse ve kabullenmişse doğal olarak beraberinde ortaya çıkan gereklilikleri ve desturları da kabullenmeli ve hayatında uygulamalıdır. Şehit Mutahari’nin tabiriyle: “Bir ideolojiye bağlı olmak ancak imana dönüşürse anlam kazanır ve gerçek hüviyetine kavuşur.”[6]

İslam dini öğretileri ışığında ‘iman’ bağlı bulunduğumuz mektebin ve dinin öğretilerine, desturlarına uymak ve riayet etmektir. “İman: dilin ikrarı, kalbin bağlılığı ve amele (eyleme) dökülmesidir.”[7]

İslam dininin öğretilerinde ‘iman’ kavramı nerede kullanılmışsa peşi sıra ‘amel’ kavramı da gelmiştir. İman ve amel arasındaki bağ ve bölünmez bütünlük burada açığa çıkmaktadır. Dini inanç, desturlara amelden ayrı tasavvur edilemez. Bu iki kavram arasındaki yakın ilişki rivayetlerde şu tabirle kendini göstermiştir: “İman amelin bütünüdür.”[8] Yani iman ancak bütün desturlara amel etmek ve hakka teslimiyetle hakiki çehresi gün yüzüne çıkar.  Enfal suresinin 158’inci ayetine teveccüh edecek olursak: “Rabbinin ayetlerinden bazısı geldiği gün, daha önceden iman etmemiş ya da imanıyla bir iyilik kazanmamış kimseye imanı fayda sağlamayacaktır.” Amelsiz imanın fayda sağlamayacağına vurgu yapılmaktadır. Esasen imanın kendini göstereceği sahne amel sahnesidir. İman amelde zahir olur ve yükselir.

Diğer bir tabirle bir mektebe inanmak ve bağlı olmak ancak kurallarına ve öğretilerine amel etmekle anlam kazanır. Bu kurallar ve öğretiler ister ferdin gelişimi ve saadeti için olsun, ister toplumsal düzen, ilerleme ve temeddünün muhakkak olması için ortaya koyulmuş kanun ve etikler olsun fark etmez. Bu beklenti ve öngörü bütün dinlerde ve mekteplerde kabul edilmiş bir meseledir. Doğal olarak iman ve amel arasındaki ilişki ancak desturların muhakkak edilmesiyle sağlanır.

Elbette insanın bağlı bulunduğu mektep ve ideolojinin bazı destur ve kurallarına amel etmemesi hakkında şu yargı yerinde olacaktır: Öncelikle söz konusu destur ve kurallar İslam dininin müsellesatı ve zaruretlerinden olmamalıdır.  Saniyen inat ve inkar esas düzleminde gelişmemelidir. Böylesi bir savsaklama  ve gevşeklik insanın dinden çıkmasına ve mürtet olmasına yol açmasa da insana dünyevi ve uhrevi bir saadet sağlamaz.[9]  Doğal olarak dünyada ve ahrette sorun ve dertleri de  beraberinde getirecektir.

[1] Ali babai, Gulamrıza, Ferheng ulum siyasi, 1.c, 92-93.s.

[2] Misbah Yezdi, Muhammet Taki, İdeolojiyi Tatbiki, 2.s,

[3] Misbah Yezdi, Muhammet Taki, Amuzeş Akaid, 12.s.

[4] Enfal/22-55, Araf/179.

[5] Bakara/213.

[6] Murtaza Mutahari, Mecmua Asar, 2.c, 57.s.

[7] El-Kafi, 2.c, 27.s: «الایمان هو الاقرار باللسان و عقد فی القلب و عمل بالارکان»

[8] El-Kafi, 2.c, 33.s: «الایمان عمل کله»

[9] Daha fazla inceleme için: Murtaza Mutahari, Mecmua Asar, 2.c, 51-62.s ve Misbah Yezdi, Muhammet Taki, İdeolojiyi Tatbiki, 1-2.c.