Ҹәмәл (дәвә) дөјүшүнүн сәбәбләринин арашдырылмасы илк нөвбәдә ики тәрәфин бу һагда дәлилләринә нәзәр салмаг даһа мүнасиб олар вә сонда онлары тарихи һәгитәтләрлә өлчүб дүзҝүн нәтиҹәни әлә ҝәтирмәк лазымдыр. Әввәлҹә, Ҹәмәл дөјүшүнүн сәбәбләри һаггында гыса да олса, Ҹәмәл әһлинин башчыларынын нәзәрини арашдыраг;

 А) Ҹәмәл мүһарибәсинин Ҹәмәл әһлинин нәзәриндә сәбәбләри;

 1. Ајишә мүсәлманларын Имам Әли (әлејһиссалам) илә бејәтиндән сонра Мәккә ҹамаатынын арасында фәрјад чәкир: “Еј мүсәлман ҹәмијјәти, һәгигәтән Осман мәзлум өлдүрүлдү!”[1] Ајишәнин бу сөзү Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) илә мүхалифәтинин бүнөврәси иди. Демәк олар ки, бу сәбәб тарихдә Ајишәнин вә әтрафдакыларын Әмирәл-мөминин Әлијә (әлејһиссалам) гаршы чыхышларынын әсасы олду. Чүнки, онлар Әлини (әлејһиссалам) Османын өлдүрүлмәсиндә бирбаша ҝүнаһкар кими танытдырырдылар. Бу сәбәбдән Онун әлејһинә гијам етдиләр;

 2. Бәзи мөтәзилә алимләринин нәзәринә ҝөрә Ајишә вә әтрафындакыларынын әмр бе мәруф вә нәһј әз мүнкәр етмәк гәсдләри олуб;[2]

 3. Тәлһә Бәсрәдә әһалинин арасында чыхышында гијамында мәгсәдин сәбәбини дөвләт вә мүлк олмадығыны сөјләјир, бәлкә дә гијамынын сәбәбини Бәсрә әһалисиндән көмәк алмагла Ислам үммәтинин арасында ислаһ ишләринин апармасыны вә бунунла да, Аллаһа итаәтин даһа да чохалмасыны бәһанә ҝәтирир.[3]  

Гејд олундуғу кими үмуми шәкилдә Тәлһә, Зүбејр вә Ајишәдән нәгл олунмуш хүтбәләрдән мәлум олур ки, Ҹәмәл дөјүшүнүн әсас сәбәби Османын өлдүрүлмәси вә онун ганынын алынмасы һесаб олунмушдур. Амма диҝәр сәбәбәләрә дә ишарә етмәк олар. О ҹүмләдән, Тәлһә, Әмирәл-мөминин Әлинин (әлејһиссалам) һөкумәтини кечмиш хәлифәләрин һөкумәти илә фәргли олдуғуну гејд едир вә Әлинин (әлејһиссалам) һөкумәт ишләриндән онунла мәшвәрәт вә мәсләһәтләшмәмәси вә она етираз етмәсини бәһанә ҝәтирир.[4]

 Б) Ҹәмәл дөјүшүнүн Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) вә онун сәһабәләринин нәзәриндән;

   Ҹәмәл дөјүшү Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) вә онун сәһабәләринин нәзәриндән арашдырмаздан әввәл мүһүм бир мәсәләјә јәни, дөјүшүн әсл амилләринә ишарә етмәк лазымдыр. Әмиләр-мөминин Әли (әлејһиссалам) Нәһҹүл-Бәлағәдә 172-ҹи хүтбәсиндә бујурур: “Сонра (Аишәни бөјүк бир гошунла бирҝә Мәккәдән ҝөтүрәрәк) һәрәкәт етдиләр вә Аллаһын Пеј­ғәм­бәринин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) зөвҹәсини (Аишәни, саты­ҹылар) кәнизи алан заман (ора-бура) чәкдикләри кими чәкир­диләр (бир шәһәрдән диҝәр шәһәрә апарырдылар). Онунла бирликдә Бәсрәјә тәрәф ҝетдиләр.»[5]

Һәзртин бу сөзүндән ајдынҹа баша дүшмәк олур ки, Ҹәмәл дөјүшүнүн әсас сәбәби Тәлһә вә Зүбјер олмуш вә Ајишә бу ојунда ән чох васитә кими онларын әлиндә истифадә олунмушдур.

 Ҹәмәл дөјүшүнүн Әмирәл-мөминин Әлинин (әлејһиссалам) нәзәриндә сәбәбләри;

 1. Тәлһә вә Зүбејрин гүдрәт тәләб етмәләри; Тәлһә вә Зүбејрин гүдрәт тәләбләри; Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) Нәһҹүл-Бәлағәдә 148-ҹи хүтбәсиндә бујурур: “Тәлһә вә Зүбејрин һәр бири һөкумәти әлә алмаг үмидиндәдир вә ҝөзләрини она тикмишләр вә өз достларыны һесаба алмамышлар.”[6]

  2. Әһд вә пејманы позмаг; Имам Әли (әлејһиссалам) мүһарибәјә һазыр олдуғуну елан етдикдән сонра о ики нәфәри әһд-пејман позмагда иттиһам едир, бујурур: “Тәлһә вә Зүбејр бејәт вә әһди сындырмышлар. Ајишәни дә евдән чөлә чәкибләр ки, фитнә салсынлар вә ган төксүнләр.”[7]

 3. Көһнә кин-күдурәт; бу мәсәләни инкар етмәк олмаз ки, бәзиләри тәрәфиндән кечмишдән Әмирәл-мөминин Әлијә (әлејһиссалам) гаршы кинләри варды. Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бу кин-күдурәтин көкләрини белә сајыр. О ҹүмләдән; а) Чүнки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мәни Ајишәјә үстүн гәрар вермишди; б) Чүнки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мәни өзүнә гардашлыға сечмәклә һамыја үстүн гәрар вермишдир; в) Чүнки, Ислам Пејғәмәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝөстәриш вермишди ки, Мәдинәдә мәсҹидә тәрәф олан гапыларын һамысы бағлансын, һәтта, Ајишәнин атасынын гапысы, тәкҹә мәним гапым ачыг галсын; г) Чүнки, Хејбәр дөјүшү ҝүнү Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Ислам бајрағыны башгаларынын әлинә вердикдән сонра мәнә верди, мән галиб ҝәлдим вә башгалары гәмҝин олдулар ....”[8]

Бундан әлавә, Тәлһә вә Зүбјер фикрләшир вә үмидвар идиләр ки, имам Әли (әлејһиссалам) дөвләт ишләриндә онларла мәсләһәтләшәҹәк. Чүнки, онлар өзләрини Әли (әлејһиссалам) илә бир мәгамда һәтта, ондан үстүн билирдиләр. Онлар үмидвар идиләр ки, Османын өлүмүндән сонра һөкумәтин бир гисми онларын ихтијарына кечәҹәк. Бүтүн бунларын һәјата кечмәмәси сәбәб олур ки, о ики нәфәрин Әмирәл-мөминин Әлијә (әлејһиссалам) гаршы кин-күдурәти олсун вә дүшмәнчиликләри ашкар олсун.

 4. Мүнафиг; Һәзрәт Әли (әлејһиссалам) Нәһҹүл-Бәлағәдә 13-ҹү хүтбәдә бир дәстәни диндә икиүзлү сајыр;[9]

 5. Ислам ҹәмијјәтинин әмнијјәтини арадан апармаг; бу сәбәбин ән ашкар нүмунәси Ҹәмәл әһлинин Бәсрәдә бејтул-мал анбарына һүҹуму вә гарәт етмәси һәмчинин, әһалијә һүҹум едиб бир дәстәни өлдүрмәләри вә диҝәрләрини јараламалары;[10]

  6. Бәзиләринин өз әмәлләринин үстүнү өрт-басдыр етмәли: Елә ки, Әмирәл-мөминин Әлијә (әлејһиссалам) хәбәр чатыр ки, Тәлһә вә Зүбејр гијам едибләр Һәзрәт бујурду: “Османы онлардан башга кимсә өлдүрмәди!”[11] Һәмин мәзмунда имам Әли (әлејһиссалам) Нәһҹүл-Бәлағәдә 137-ҹи хүтбәдә бујурур: “Онлар өз төкдүкләри ганын интигамыны алмаг истәјирдиләр.”[12]

  Бу вәзијјәтлә бағлы Һәзрәт бујурур: “Тәлһә өзү мүһарибәни ортаја атыб ки, Османын гәтлинә ҝөрә сорғу-суала чәкилмәсин.”[13] Бүтүн дејиләнләри нәзәрә алмагла ашағыдакы нәтиҹәни ала биләрик:

 Биринҹи: Әмирәл-мөминин Әлинин (әлејһиссалам) Ҹәмәл дөјүшүндә әксәр иттиһам вә ҝилејләри Тәлһә вә Зүбејрин үзәринә гајыдыр. Санки, Һәзрәт мүһарибәнин әсас амилини бу ики нәфәр билир вә башга сөзлә десәк, Ајишә бу ишдә онларын тәрәфиндән јалныз васитә кими истифадә олунмуш вә о гәдәр дә мүстәгил ролу олмамышдыр.

 Икинҹи:  диггәт олунса ашкар олар ки, Ҹәмәл әһлинин мүһарибәјә ҝөрә ҝәтирдикләри дәлилләрин һеч бири әсаслы дејилдир. Хүсусилә, билсәк ки, Османын өлдүрүлмәси вә ганынын гисасынын алынмасы бәһанәдән башга бир шеј дејилдир; чүнки, Ајишәнин өзүнүн Османла чох да јахшы рабитәси јох иди. Тарихдә нәгл олунур ки, Ајишә, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) көјнәјини Османын јанына апарыб чығырыр: “Һәлә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) көјнәјинин нәми гурумамыш  сән онун ҝәтирдији һөкмләри тәһриф едирсән!”[14]

Беләликлә, ҝөрдүјүнүз кими Ҹәмәл әһли заһирдә алдадыҹы бәһанәләрлә өзләринин әмр саһибләринә гаршы гијам едир, етдикләри әһд вә пејманы сындырыр вә бу әмәлләринә исә бәһанәләрдән башга бир дәлил ҝәтирмирләр.