Ayə, təfsir və rəvayətlərə diqqət yetirdikdə məlum olur Qulamın (həddi buluğa çatan cavan)[1] ölməsi cərəyanı təsadüf və ya əsəb üzündən olmamışdır, bəlkə həzrət Xızır (ə) heç bir söz- söhbətçin o cavanı öldürmüşdür.[2]

Bunun üçün də şəxsi qəzəb və istək bu məsəldən kənardır, və sual edən kəs bunu qəbul edir ki, təhrim edici alimlərin bunda təsiri olmamış, tamamı ilə bu qətlin hikməti və dəlili var və Xızır (ə) bu macərada öz nəfsinin istəklərinə əməl etməmişdir. Xüsusiylə də elə bir şəxs işi görür ki, Quran onun barəsində buyurur:

"...عبداً من عبادنا آتیناه رحمةً من عندنا و علّمناه من لدّنا علماً..."

"Bəndələrimizdən olan bir bəndəni ki, xüsusi rəhmətimlə onun qəlbini doldurmuşam və öz elimlərimdən olan elmimi ona öyrətmişəm."[3]

Bunun üçün də yuxarıdakı nöqtələrə diqqət yetirdikdə qəbul edilir ki, şəxsi istəklər bu məsələdə rol oynamamışdır; Amma onun atifə hikməti nədir? Və necə anlamaq olar ki, belə bir şəxs təzə həddi buluğa çatmış cavanı öldürər?

Bunların cavaba etiyacı var, qabaqda bunlar cavablandırılacaq.

Bəzi rəvayətlərdən istifadə olur, həzrət Musa (ə) bu macəranı gördükdə çox narahat olur çünki məsələni zahirdən müşahidə edir və qətli mənasız görərək Xızır (ə)- a buyurur: "Sən günahsız və pak bir insanı, beləliklə qisas haqqı olmayan bir insanı öldürdün?! Bu doğru iş deyil və sən bəyənilməz bir iş gördün!" bu zaman həzrət Xızır (ə) ümumi olaraq öz işinin illətini açıqlayaraq buyurur: Allahın iradə və hikməti hər bir şeydən ucadır və insanın naqis ağılı Allahın işlərinin zərifliyini dərk etməyə qadir deyildir, bunun üçün də insanın ağılı Allahın işlərini əhatə edə bilməz və onun iradəsidir ki, insanların ağıl və dərrakəsinə hakim olmuş əhatə edir, bunun üçün də ağılın zahirdə dərk etdiyinə əsaslanma indi hər bir işi görürəmsə, səbirli olaraq onu qəbul et.[4]

Hədisə diqqət yetirdikdə bu nəticəni alırıq:

1.             İşlər zahir və batin olan iki hissədən təşkil olur. Əgər zahiri baxımdan yaxşılıqları və günahsızlıqları, batində olan pisliklərə və günahkarlığa doğru çəkilsə, zahirdə olan işlərə əsaslanmaq olmaz.

2.             Bəzi vaxtlar Allah iradə edir bir neçə məsləhətlər əsasında, zahirdə olan cəzaların həddindən kənar bəzi əməllərin savabını və yaxud əzabını batində olaraq versin.

3.             O cavanın öldürülməsi tamamiylə Allahın hökmü ilə idi və Xızır (ə) Allahın əmri olmadan bir iş görməmişdir, o yalnız Allahın əmrinin icrası idi.[5] Sual belədir: Allah Taala o cavanı öldürməklə, cinayətdən əvvəl qisas almamışdır?

Aşağıdakı mətləblər bu sualın cavabında bizə kömək olur:

1.             Əgər bir insan mömin ata və anadan dünyaya gəlib, həddi buluğa çatdıqdan sonra, öz iman gətirməsini inkar etsə "Fitrətən mürtəd olan şəxsin" hökmünə şamil olur və əgər belə bir şəxs kişi olsa öldürülməlidir. Bir çox rəvayətlərdə gəlmişdir: "Quranda qeyd edildiyi kimi, o cavanın ata- anası mömin idilər, amma övladları kafir idi, elə bir dərəcədə idi ki, qəlbinə hidayət nurunun saçmasına ümüd yox idi, imanı qəbul etməmək və təkəbbürlük möhrü onun qəlbinə vurulmuşdu."[6] Baxmayaraq ki, o oğlanın zahirdə olan rəftarı, dostlarıyla oynadığı zaman, onun kafir olduğunu göstərmirdi (o cür ki, həzrət Musa (ə) onun zahirdə olan əhvalına əsaslanaraq onu günahsız bilirdi.) Amma qəlbində olan əqidə həqiqətləri onun kafir olmasının sabit edirdi (elə ki, Allahın elmi, onu həzrət Xızır (ə)- a elan etməklə sabit etdi.) Onun ölümünün nəticəsi isə onun dünyadakı mürtəd olması idi.

2.             Allah- Taala bilirdi ki, o cavanın həyatda yaşaması, mənəvi və madi xəsarət xüsusi ilə də mömin valideynlərini yoldan çıxarıb ailənin məhv edərək onları dünya və axirət bərəkətindən və insanları bütün bunlardan məhrum etməkdən başqa bir xeyri yoxdur, bunun üçün də Allah Taala məsləhət görüb onun ömrünü kəsdi. İnsan bir zaman ona xeyir verib və zərərli işləri ondan uzaqlaşdıran bir şeyi qoruyub saxlayır, amma bunun əksinə olduğu zaman onu öz əlləriylə məhv edir. Çünki onun olmamasını daha çox istəyir! Bu zaman, baxmayaraq ki, ruhu insandan olan həzrət Cəbrail (ə) və onun xadimləridir. Amma Allah Taala istədi ki, onun zahirdə olan icrasını (o cavanın ömür səhifələrini sona çatdıran) onun seçilmiş bəndələrindən olan həzrət Xızır (ə) olsun.

Başqa sözlə desək, o həzrətin bu işi görməsi, Allahın təşrii və ya təkvini iradəsi əsasında idi ki, onun ölümünə bağlı idi.

Bu qətl başqa ölümlərlə ki, təsadüf olmuşdur bir səviyyədədir (bu fərq aralarında var ki, təsadüf qəza olaraq) ölüm yaradılışın nizam- tərtibi nəzərindən Allahın əmri ilə olmamışdır, amma bəhs etdiyimiz qətl isə təbii ölümlərlə iki baxımdan (təmiri və təkvini- səbəb olaraq) Allahın iradəsiylə baş vermişdir).

Həzrət imam Sadiq (ə) bu müəmmanın həlli üçün buyurur: Xızır (ə) bu fikirdə idi ki, olmaya bu işin gedişində başqa bir şey ona mane ola və o Allahın iradə etdiyi işin icrasından, yəni cavanın həyatını sona yetirməkdən (ki, əvvəli və sonu Allahın məsləhət və lütfü dairəsindədir) mərhum olsun. Xüsusiylə də bu işin icrasının səbəbi o cavanın valideynlərinə Allahın rəhməti idi! (Çünki Quranın buyurduğuna görə, Xızır (ə) bilirdi Allah belə bir cavanın əvəzində onun ata- anasına elə bir övlad verəcək ki, pak və nəsilin davamçısı olacaq), bundan əlavə Allahın iradəsi, nəticəsində Xızır (ə) Allahın hikmətlərini, həqiqətləri və Allaha məxsus olan elmləri, həzrət Musa (ə)- a açıqladı. Bu nöqtəyə diqqət etmək lazımdır ki; həzrət Xızır (ə) o vaxt istəyir ki, hikmətləri açıqlasın deyir: Hər cəhətdən qorxdum ki, cavan həyatda durduqca təkəbbürlüyə və valideynlərini haqq yoldan çıxartmağa səyy edəcək;" yəni o həzrət bu işləri görməkdə öz iradə və istəklərindən söz açmayıb və feli cəm olaraq (bilikdə) işlədib, bunu açıqlayır ki, baxmayaraq mən Allahın iradəsinin icraçısıyam, amma bu işdə tək deyil Allahın himayəsi, istəyi mənimlə şərikdirlər. bu fərqlə ki, Allahda qorxu sifəti yoxdur, amma Xızır (ə) və başqaları qorxu hissindən uzaq deyildir. (İlahi əmri tamamıyla yerinə yetirmək xüsusiylədə qorxulu bir vaxtda o hökmü icra etməkdə bir olmaq).[7]

Nə üçün əgər Allah Taala bilirdi ki, bu cavan gələcəkdə günah əhli olacaq, amma (Allahın ədaləti daxilində) ona ömür vermədi hətta öz çirkin əməllərinin şahidi olsun? Bəs bu cəbr deyil?

Yuxarıdakı açıqlamalardan məlum olur ki,

A: həyat özü, Allah tərəfindən bir nemətdir o cür ki, insana da şamil olmuşdur. Bunun üçün də Allahdan ömür istəməyə haqqımız yoxdur və ömrün kəsilməsinin illətini soruşmaq olmaz.

B: Allah iradə etmişdir ki, hikmət və səbəblər üzündən o cavanın həyatı sona çatsın, və yenə də bu sualın qarşısında başqa yollarla da cavablandırmaq olar.

1.             O cavan iki cəhətdən günahkar idi.

A: Fitri Mürtədd idi.

B: Valideyinləri etiqadlarını (əqidələrini) zəiflətməyə qüdrəti var idi, Allah ona fürsət verdi və gördü ki, o bu fürsətdən günahlarını və cəhvlərini əfv etdirmək üçün istifadə etmir və küfr və mürtədlikdən əl götürmür, bunun üçündən onun qətl hökmünü əmr etdi.[8]

2.             Əgər o cavan yaşasaydı, öz gizli niyyət və məqsədinə (valideyinlərini küfrə doğru çəkmək) çatmaq üçün çalışacaq idi və belə olan halda böyük fəsad və ziyan bunun arxasında gözlənilirdi.

Buna görə də, sonradan əmələ gələn xoşa gəlməz həqiqətlərin qarşısını almaq üçün, belə bir məxluqun ömrünün sona çatmasının hökmü verildi, bundan əlavə, ayələrin zahirindən belə nəticə almaq olar ki, bu oğlan xyirli övlad deyildi və qısa bir müddətdə, yəni həddi buluğa çatan kimi bir çox günahlara sahib olmuşdu! Bir sözlə o ata- anasını haqq yoldan döndərmək üçün qədəm götürmüşdü.

3. Kəhf surəsinin 81- ci ayəsindən istifadə olur, Allah təqdirdə tutmuşdu ki, bu ata- ananın iman və səbrinin qarşısında onlara fərqli bir övlad nəsib etsin. Bundan başa düşülür ki, cavanın öldürülməsi valideynlərin haqq yolu azmağa səbəb və kafir olduğu üçün əzab olmasaydı belə, yenə də başqa bir xeyrin ata- anaya çatmasına səbəb olurdu. Rəvayətdə bu nöqtəni açıqlayırlar ki, "Allah Taala iradə etmişdi, bu cavanın əvəzində bir qız onlara versin ki, onun nəslindən bir oğlan dünyaya gəlsin və biri o birinin ardınca neçə nəsil ilahi Peyğəmbərlik məqamını daşısınlar və yetmiş Peyğəmbər bu qızın nəslindən dünyaya gəlsinlər."[9]

O cavana fürsət verilməməyin hikmətlərindən biri də bu əziz Peyğəmbərlərin nəslinin nəticəsidir.

Allahın ədaləti Peyğəmbərlərin valideyinlərinin imanına şamil olmuşdur, buna görə də əgər oğlan yaşasaydı və valideynin kafir olmasına səbəb olub bu həqiqətə mane olardı. Bunun üçündə bu sual cavabsız qalır ki, nə üçün oğlan diri qalıb və Peyğəmbərlər onun nəslindən dünyaya gəlmədi?

O cavan mömin valideyinlərinə görə Allahın rəhməti ona şamil olub, günah iş görməkdən əvvəl dünyadan gediblərsə bir daha ona əzab olmayacaq? Və yaxud Allah- Taala bilirdi ki, o gələcədə üsyan edəcək, belə bir halda ona əzab etməyəcək?

Qabaqda tozih verdiyimiz kimi və açıqladığımız mətləblərə diqqət etdikdə, belə nəticə alırıq ki, bu qətl (məqtul) öldürülən, həzrət Xızır (ə) və ailənin valideyinləri üçün rəhmət səbəbi olmuşdur.

A: Ölən üçün xeyir bunlardan ibarətdir:

1.             Dünyada mürtəd olduğunun cəzasını aldı və bəlkədə bu iş axirətdə əzabının yüngül olmasına səbəb oldu.

2.             Həyatda yaşamasıyla, öz valideyinlərini kafir edib, onların da günahlarını öz öhdəsinə götürüləcəkdi.

3.             Əqidə basxımından kafir olan şəxs daha çox günaha batdı və o cavan da ömür dəftərinin bağlanmasına bununla səbəb ola və əbədi olaraq günah dəftərini bağladı, qiyamətdə də əgər sağ qalsaydı, günah işlərdən olan əzabdan amanda qaldı.

4.             O, ata- anasının haqqını yerinə yetirmirdi, valideyinlərə əziyyət vermək özü günahın çoxalmasına və valideyinlərin nifrətinə səbəb olur.

B: Ölənin valideyinləri üçün olan xeyir ibarətdir:

1.             İmanları hifz oldu.

2.             Belə övladın qarşısında səbr etmək, onlar üçün yol açmırdı, atalıq atifəsi və ananın rəhməti onun qarşılığında yumşaldıb, əqidələrini puç edirdi. Bu cəhətdən də ruhları amanda qaldı.

3.             Allahın səbr və razılığı imtahanından başı uca keçdilər.

4.             Təkəbbür və günahkar oğlanın əvəzinə pak, atəfəli və bərəkətli bir qız onlara ruzi edildi.

5.             Buna nail oldular ki, yetmiş Peyğəmbərin əcdadı olub onların məğfirətindən bəhrələndilər.

C: Öldürən üçün olan xeyirlər ibarətdir:

1.             Allahın qanununu icra etməkdə müvəffəq oldu.

2.             Mömin ailəyə bərəkətin nazil olmasına səbəb oldu.

3.             Həzrət Musa (ə)- a vəhyin sirlərindən, qeyb elmi və olanların həqiqətini açmaqda müvəffəq olmuşdur.

İmam Sadiq (ə) bu nemətlər belə adlandıraraq buyurur: "Allah Taala bilirdi əgər bu cavan yaşasa ata- anasının kafir olmasına səbəb olacaq və başqalarının dafəsada yönəlməsinə yol açacaq. Bunun üçün də Xızır (ə) onun ölümünə məmur oldu və sonda onların hamısı (öldürən, ölən və valideyinlər) İlahi lütf və mərhəmətə nail oldular."[10]