"Vilayət, sözü ərəb dili lüğətində "vəli" söz kökündən tutulmuşdur. Ərəb diliçilərinin bəyanına əsasən bu sözün yalnız bir mənası vardır. "Vəli" sözünün əsil mənası yaxınlaşmaq, yaxınlıq mənasındadır.[1] Bundan əlavə "vəli" dost, yaxın və köməkçi mənalarında da işlədilir. "Vilayət" sözü[2] isə səltənət, hakimiyyət, rəhbərlik mənalarında işlədilir.[3]

Fars dilində isə "vəli" sözü dost, köməkçi, sahib, hafiz, "vilayət" sözü isə hakimiyyət və rəhbərlik etmək mənalarında işlədilir.[4]

Şiə məzhəbinin inancına əsasən vilayəti fəqih İmam Zamanın qaib olduğu əsirdə məsum İmamların hakimiyyətinin davamı hesab olunur. Belə ki Peyğəmbərin (s) hakimiyyəti davam etməlidir. Bildiyimiz kimi Peyğəmbərdən (s) sonra bu məsuliyyət İmamların öhdəsində olur. Amma İmam qaib olduğu əsirdə isə bu məsuliyyəti İslam dinini layiqincə qoruyan bilən şəxslər (fəqihlər) öhdəsinə götürür.

Bundan belə nəticə alırıq ki, İslam dini ideologiyası daim ictimai səhnədə fəaliyyət göstərməlidir. Bu səbəbdən də İslam dininin ictimaiyyətdə daim aktiv olması üçün onu yönləndirən hakim qüvvələrə və rəhbərlərə ehtiyac vardır. Bu hakim dairələr ictimaiyyətdə İslam dininin dəyərlərini bərpa etməli və bütün aldığı nəticələri İslam dininin mənbələrinə əsaslandırmalıdır.[5] Əlbəttə bu şəxs İslamdan xaricdə olan məsələləri də dərk etməli, onları düzgün analiz etməli və İslam dininin mənafeini onların şərindən qorumalıdır. Yəni bu vəzifənin sahibi aqil və agah insan olmalıdır.[6]

Şeyx Səduq etibarlı dəlillərlə İshaq ibni Yəqubdan belə nəql edir: "Məhəmməd ibni Osman Əmridən (İmam Zaman ağanın kiçik qeybəti zamanı onun ikinci naibi olub) xahiş etdim ki, içində bəzi çətin məsələlərin həlli üçün soruşulmuş suallar olan məktubu İmam Zamana (ə) çatdırsın. O da bunu qəbul edib sonra İmam Zamanın öz mübarək xətti ilə yazılmış məktubu mənə gətirdi. Məktubda yazılanların bir neçə kəlməsinə işarə edirəm:

«...و اما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا، فانهم حجتی علیکم و انا حجة الله علیکم...»[7]

"İrəli gələn məsələlər barəsində bizim hədis deyənlərimizə müraciət edin. Onlar mənim sizin aranızda olan höccətlərim və mən də Allahın sizin aranızda olan höccətiyəm"[8].

Mühəqqiq Kərki deyir: "Bütün şiələrin nəzərinə əsasən fəqih gərək adil, əmin, hər şeydən bilən və tam şəraitli bir kəs olmalıdır. Onlar hidayət yolçularının (ə) (İmamlar) qeybəti dövründə onların hakimiyyətini davam etdirməlidirlər. Çünki onların naibidirlər.[9]

Sualın digər hissələrinə diqqət yetirmək bir neçə məsələyə işarə edirik:

Şiə məzhəbinə əsasən mərcəlik (müctəhidlik) ən uca və ağır vəzifələrdən biridir. Fəqih ictihad edərək mərcəi- təqlid məqamına yetişir və insanların bütün suallarını cavabladırır. Onlar xalqın kiçik və böyük suallarına cavab verməklə yanaşı bəzən qazilik işləri də onların öhdəsində olur.[10] Vəliyi fəqihlə müctəhidin fərqi barəsində deyə bilərik ki, vəliyi fəqih İslam dinin meyarlarına əsaslanaraq bütün İslam dinin ardıcıllarının dəyərlərini qoymalı və daim ağıllı tədbirlər tökməlidirlər. Amma mərcəi təqlid yalnız şəri sualları cavabladırır və lazım olan fətvaları xalqın ixtiyarında qoyur.

Bu açıqlamaya əsasən deyə bilərik ki, müctəhid yalnız İslam dininin mənbələrinə əsaslanaraq istinbat edərək fətva verməlidir. Amma vəliyi fəqihin məsuliyyəti bundan olduqca genişdir. Çünki vəliyi fəqih ictihad və istinbat məsələlərindən savayı daim ağıllı tədbirlərlə İslam dininin meyarlarlarına əsaslanmalıdır.

Bu səbəbdən mümkündür ki, bir fəqih digər fəqihdən elmi baxımdan üstün olsun.[11]

Amma istedad, rəhbərlik, müdürlük və fəqihlik baxımından üçüncü şəxs yuxarıda qeyd etdiyimiz iki şəxsdən mümkündür daha ələm və alim olsun.[12]

İslam dinində rəhbərlik üçün iki əsas təsəvvür vardır:

Birincisi budur ki, vilayəti fəqih İslam alimləri tərəfindən şura vasitəsi ilə seçilməlidir. Bu o haldadır ki, rəhbərlik üçün lazım olan bütün şərait bir fəqihdə cəmlənməsin.

İkincisi isə əgər rəhbərliyin bütün şəraiti bir nəfərdə cəmləşərsə bu zaman İslam ictimaiyyəti bir nəfər fərdin öhdəsində olacaqdır. Əgər İslam ictimaiyyətində hakim dairələrin nüfuzuna əsasən ölkədə ixtişaş düşərsə, bu zaman bütün şəxslərə və hətta fəqihlərə belə vacibdir ki, vahid rəhbərdən gələn əmri dinləsinlər və ona itaət etsinlər. Xüsusən bu əmr vahid bir ölkədə daha tez icra olunmalıdır.[13]

O dövlətdə ki, yalnız İslam dini qanunları çərçivəsində dövlət idarə olunacaqdır bu dövləti qəbul etmək bütün fəqihlərə vacibdir. Amma bir İslam dövlətində vahid rəhbər olarsa bu zaman bütün siyasi və ictimai məsuliyyətləri onun öhdəsinə buraxmaq və ona mane olmamaq lazımdır.

Buna əsasən dəlilimiz budur ki, onun mənbəsi və ümumi meyarları İlahi vəhydən qaynaqlanır. Necə ki, Peyğəmbərimizin hakimiyyəti İlahi vəhydən qaynaqlanırdı. Allah Taala bu ayədə buyurur:

« لتحکم بین الناس بما اریک الله »

"Biz səni seçdik ki, insanlara hakimlik edəsən".[14] Bu hakimlik də təbii ki, İslam dini qanunları çərçivəsində olmalıdır. Yəni belə nəticə alırıq ki, Peyğəmbər öz nəfsinə və istəklərinə istinad etmədiyi, əksinə Qurandan və İlahi maarifdən bəhrələndiyi üçün bu vəzifəyə təyin olunmuşdur. Rəhbərlik və vilayəti fəqih məsələsi də eyni ilə bu mövzudan bəhrələnir.

İslam ictimaiyyətindən müsəlmanlar vahid bir rəhbəri özünə başçı verməli bütün ictimai məsələlərində onun fikirlərinə əsaslanmalıdır. Heç kəsin İslam dininə və onun qanunlarına nəyisə artırmaq və azaltmaq haqqı yoxdur. Əgər hər hansı bir fəqih adilcəsinə ağıllı, istedadlı və zəmanəsini tanıyaraq qüdrətlə hakimiyyəti idarə edirsə həqiqətdə o fəqih deyil, bizim mövzumuzdan vilayəti fəqihlər (rəhbər).[15]

Amma sizin bu sualınıza qayıtdıqda "bütün mərcələr qala- qala nə üçün Ayətullah Xaminei rəhbər olmalıdır" deyə bilərik ki: Mərcəyi təqlid məsələsində olan ələmlik anlamı rəhbərlik də olan ələmlikdən fərqlidir. yəni rəhbərlikdə olan ələmlik ictihadda olan ələmliklə fərqlidir. İmam Əli (ə) buyurmuşdur:

«ایها الناس ان احق الناس بهذا الامر، أقواهم علیه و أعلمهم بامرالله فیه»

Ey insanlar bu əmrə ən layiqli şəxs o kəsdir ki, Allahın elmindən və hakimlik məsələsindən agah olsun".[16] Deməli ələm dedikdə yalnız fəqih nəzərdə tutulmur. Əksinə hazır olan əmr barəsində düzgün addım atması nəzərdə tutulur. Yəni ümumiyyətlə dünyadan xəbərdar olsun və dünyada baş verənlərin müqabilində mətanətlə dayanaraq lazım olan proqramları həyata keçirsin.

107- ci qanuna əsasən böyük İslam inqilabının əzəmətli rəhbəri Ayətullah üzma Xumeyni, xalq tərəfindən mərcəiliyə seçilməklə yanaşı rəhbərliyə də layiq görülmüşdür. Rəhbər seçmək xalq tərəfindən seçilmiş xübrəqanın rəyi ilə baş tutur. Xübrəqanın şəxsi heyəti xalq tərəfindən seçilmiş aqil və adil şəxslərdir. Bu şəxslərin və istedadlı rəhbəri tanımaq üçün elmləri kamil olduğu üçün onlar rəhbər seçə bilərlər.[17]

Mümkündür bu zamandan başqa bir vaxtda xübrəqan ayrı bir şəxsi rəhbər seçsin. Amma hal- hazırkı dövürdə bu vəzifəyə yalnız Ayətullah Xaminei layiq görüldüyü üçün onu seçmişdirlər. Onlar bu seçimdən sonra onu xalq üçün ən böyük və layiqli rəhbər olduğunu elan etdilər.

Bundan əlavə Ayətullah Xamineinin bu məqama layiq olmasına İslam inqilabının rəhbəri Ayətullah Xumeyni bəzi söhbətlərində işarə etmişdir. Bu məsələ xübrəqan məclisində Ayətullah Rəfsəncani tərəfindən nəql olunmuşdur: "Sizin aranızda bu məqama elə bir layiqli şəxs vardır ki, siz heç vaxt çıxılmaz vəziyyətdə qalmayacaqsınız."[18] İmamın bəzi sözləri Seyid Əhməd Xumeyni tərəfindən nəql olunmuşdur: "O (Xaminei) elə bir layiqli rəhbərdir ki, onu görməmək olmaz.

Fətva məsələsinə gəldikdə isə əgər bir müctəhid hər hansı bir fətvanı verirsə, bu zaman yalnız onun müqəllidlərinə ona əməl etmək vacibdir. Amma rəhbər ümumi bir hökm verirsə bu zaman hamıya vacibdir ki, onu əməl edərək yerinə yetirsin.[19]

Əlavə məlumat üçün:

Vilayəti fəqih, İmam Xumeyni.

İslam dövlətində vilayəti fəqih, Tehran, seyid Məhəmməd Hüseyn.

Vilayəti fəqih, Mərifət, Məhəmməd Hadi.

Vilayət və dəyanət, Hadəvi Tehrani, Məhdi.